Қарыз қадағалануымен құнды

Қазақстанда 5 миллионнан астам адам банктер мен шағын несиелік ұйымдарға қарыз. Яғни, балиғат жасына жетпегендерді қоспағанда, еліміздегі ересек адамдардың әрбір екіншісі борыш батпағында жүр. Ұлттық банк дерегінше, олардың әрқайсысына орташа есеппен 800 мың теңгедей берешектен келеді екен. Осы салаға ревизия жүргізген мемлекет біраз жайттың бетін ашты. 

Қарыз туралы халқымызда ма­қал­­дың да, мәтелдің де, дана­лық сөздердің де неше атасы бар. «Қа­рызды берген батыр емес, алған батыр» деп «несие» алуды ынта­лан­дыратындары, «Берген қарыз бедел өсіреді, қайтқан қарыз ме­рей өсіреді» деп мәртебе өсірудің жолын сілтейтіндері, «Қадіріңді біл­гің келсе, көршіңнен қарыз сұра» деп жабырқататын­да­ры және басқасы болып, шұбырып кете береді. Бұлардың біразы байыр­­ғыдан келе жатыр, ендеше қа­рыз алу елде ежелден болғанын растайды.
Дегенмен ғалымдардың сен­ді­руін­ше, алғашқы кредиттер Мы­сыр, Ассирия және Бабыл (Вави­лон) секілді көне мемлекеттерде осыдан 2 мың 700 жылдай бұрын пайда болыпты. Атап айтқанда біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасыр­да қарызға қаржы беріп, оны артығымен өндіріп алатын кәсіби өсімқорлар қызмет жасапты. Олар үшін ерекше банктік билеттер – hudu енгізілген. Бертінде, Ежелгі Грекияда қарыз алған адамның жеріне «ипотека» деген жазу іліне­тін болған, оған сәйкес, егер жер қожайыны алған қаржысын қай­тар­маса, оның дүние-мүлкі кре­ди­тордың иелігіне көшеді екен.
Әр халықта қарызды қайтарт­қызу­дың да түрлі әдіс-амалдары қолданылған. Рим империясында берешекті әкелуге 60 күн кесетін болған. Егер осы уақыт ішінде міндеттемесін орындамаса, несие берушіге борышкерді тек мүлкінен айырып қана қоймай, сондай-ақ көпшілік алдында масқаралап, арын төгуге рұқсат ететін болған.
Батысамерикалық үндістер тай­пасы квaкuуmльдер бұдан да оғаш дәстүрді қолданған: қарыз алушы қолхат орнына кепілзат ре­тінде өзінің есімін қалдыруға мін­деттеліпті. Яғни, бұдан былай еш­кімге де оның есімін ауызға алу­ға жол берілмейді. Тиісінше, ол борышын өтегенше, кез келген адам оның атын атамайды, наза­рын аударту керек болса, оған ойы­на келген кез келген сөзбен не­­месе ым-ишарамен қайырыла­ды.
Қазір заман басқа, заң басқа. Айтқандай, Азаматтық кодекс бойын­ша кез келген заңды тұлға ха­лыққа қарыз берумен айналыса ала­ды. Сондықтан елімізде бұл өткен ғасырдың 90-жылдары­нан бері нағыз бизнеске айналды.
Бүгінде халыққа тек банктер та­ратқан тұтынушылық кредит­тер­дің көлемі 3,6 триллион теңгені құрайды. Бірақ кредиттеу нары­ғын­да олардан басқа да субъектілер же­терлік: микрокредиттік фир­ма­лар, микроқаржылық ұйымдар, онлайн-кредиттеу компаниялары, кредиттік серіктестіктер, ломбард­тар және халыққа кредит беретін басқа да заңды тұлғалар бар.
«Банктік емес ұйымдардың да не­сие портфелі жоғары қар­қынмен өсіп, 430 миллиард тең­ге­ге жетті. Жалпы алғанда, тұтыну­шы­лық кредиттері бар қарыз алу­­шылардың жалпы саны Қазақ­станда 5 млн адамнан асады, олар­дың әрқайсысына орташа есеппен 800 мың теңгеден астам берешек келеді», – деп хабарлады Ұлттық банк. Бұл мәлімет 2019 жылғы 6 мамырға дейін қоғамдық талқы­лау­ға шығарылған «Кейбір заңна­ма­лық актілерге қаржы нарығын реттеу мен дамыту және микро­қар­жылық қызмет мәселелері бойын­ша өзгерістер мен толықты­ру­лар енгізу туралы» заң жобасы­ның тұжырымдамасында келтіріл­ген.
Қазір қарызды ерінбегеннің бәрі береді. Өйткені кепіл ретінде баға­лы заттар, гаджеттерден бас­тап, қымбат көлік, жер учаскесі, тұр­ғын үйге дейін қабылданады. Нәтижесінде, берешек кесілген мерзім ішінде кері оралмаса, әлгі дәулеттің барлығы кредитордың енші­сіне көшеді, соның меншігіне айналады. Тіпті баспана не көлікті арзанға алу үшін қарыз беретіндер табылады.
Қаржылық реттеуші бұл сала­ны бейберекетсіздік жайла­ғанын жасыр­майды:
– Заемдар беру қызметін жүзе­ге асыру саласында бірыңғай тәсіл­­дердің жоқтығы реттеушілік арбитраж­ға соқтырды. Реттелетін субъектілер – банктер, банктік опера­циялардың жекелеген түрле­рін жүзеге асыратын ұйымдар және микроқаржы ұйымдары бел­г­і­­­ленген заңнамалық пруден­ция­лық талаптарды (капиталдың жет­­­кіліктілігі, бір қарыз алушыға шақ­­­қандағы тәуекелдің мөлшері, өтімділік) және тұтынушылардың құқықтарын қорғауға қойылатын талаптарды (кредиттер беру талап­тарын, сондай-ақ сыйақы став­ка­ларының, комиссиялардың, айып­­­­пұлдардың шекті мөлшер­ле­рін) сақтауға міндетті. Тиісінше, олар нарықтағы реттелмейтін кре­диторлармен тең емес жағдайға түсіп қалды», – делінген тұжы­рым­дамада.
Ұлттық банктің байламынша, рет­телмейтін кредиторлар тара­пы­нан тұтынушылардың мүдде­ле­рін бұзу жағдайлары жиі кезде­се­ді. «Халықтың қаржылық сауаты­­ның төмендігін пайдалана отырып», реттелмейтін креди­тор­лар азаматтарға қарызды жоғары став­­калармен ұсынады, әртүрлі комис­сияларын және өздері ой­лап тапқан айыппұлдарын қосады. Бұл «азаматтардың шамадан тыс кре­диттелуін және қарыздар бо­йын­­ша міндеттемелерін орын­дай алмау тәуекелін күшейтеді».
Қаржылық реттеушінің атап өтуінше, нарықта азаматтардың борыш­тық жүктемесі туралы то­лық және дәйекті ақпараттың болмауы – халықтың кредит алу тәуе­келдерін жете бағаламауға ық­пал ететін қосымша фактор болып отыр. Әрбір қазақстандық­тың басында нақты қанша қарызы барлығы туралы ақпарат кредиттік бюро­да жиналуға тиіс. Алайда қа­зір­гі уақытта реттелмейтін кре­диторлар өздерінен қарыз алған­дар­дың берешегі туралы ақпа­рат­ты кредиттік бюроға жолдамайды. Оны айтасыз, оларды осыған мойын­сұндыратын заңнамалық талап­тар да жоқ болып шықты.
Міне сондықтан, Үкімет ха­лық­қа қарыз ұсынатын тұлғалар­дың барлығын заң аясына қарай қайырмақ. Қазақстандықтардың, сарапшы мамандардың талқы­ла­уы­на шығарылған заң да осы мақ­сатта әзірленіпті. Әйтпесе, лаң­кес­­­тікті қаржыландырушылар он­лайн-кредиттеу компанияла­рын, кредиттік серіктестіктерді, ломбардтарды қарау ниеттеріне пайдалануы ғажап емес.
«Бақылау мен қадағалау жоқ кезде ақшамен және өзге де мүлік­пен операцияларды жүзеге асыра алу мүмкіндігі – реттел­мейтін кре­­диторлардың қызметтерін қыл­­мыстық жолмен алынған кі­ріс­­терді заңдастыру және терро­ризм­­ді қаржыландыру мақсатына пайдалану тәуекелдерін артты­ра­ды. Аталған проблемаларды шешу үшін қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі мемлекеттік органның реттеу аясына барлық кредиттеу субъек­тілерін қосып, оның өкі­лет­тігін кеңейту ұсынылады. Банк­тік емес кредиттік ұйымдар­дың өнімдері мен бизнес-модель­де­рінің ұқсастығын назарға ала оты­­рып, оларды микроқаржы ұйым­дары туралы қолданыстағы заңнама негізінде реттеудің ортақ «аясына» біріктіру қарасты­ры­лады», – делінген заң жобасының тұжырымдамасында.
Бұл жоба заң ретінде күшіне енг­еннен кейін нарыққа үлкен өз­ге­рістер әкелмек. Нақтылай кет­­сек, реттелмейтін кредитор­лар­дың барлығы Ұлттық банкте тір­кеуден өтуге міндеттеледі. Сәй­кесінше, ҰБ-да есепке тұрма­ған­дарға бұдан ары қарыз таратуға тыйым салынады.
Бұған қоса, Азаматтық кодекс­ке түзету енгізіліп, енді кәсіпкер ретінде тіркелмеген азаматтар мен заң­ды тұлғалардың азаматтарға және компанияларға қарыз беруі­не тыйым салынады. Бірақ егер жұмыс беруші өз қызмет­ке­рі­не қарыз бергісі келсе, оған шектеу қойылмайды. Сонымен қатар қандай да бір жомарт жан әлдебір ағайын-туысына, көрші-қолаңға, дос-жаранға қарыз берем десе, оған да осы құжаттағы тыйым тарал­майды. Тек қарыз беруді «кон­­вейерге» қоймаса, кәсіпке айналдырмаса, болды.
Айтқандай, бұдан былай мемкі­рістер органы да қазақстан­дық­тардың қандай кредит алғаны және оны қайда жұмсағаны тура­лы дерекке онлайн-режимде қол жеткізе алатын болады. Осы орай­да кеше Қаржы министр­лі­гі­нің Мемлекеттік кірістер комитеті мен «Бірінші кредиттік бюро» (БКБ) Сауықтыру және банкрот­тық саласында өзара іс-қимыл жасау туралы меморандумға қол қойды. Нәтижесінде, кредиттік бюро сауықтыру немесе банкрот­тық рәсімдеріне жүгінген азамат­тар­дың қарыз тарихтарын мемкі­ріс­тер органының барлық аумақ­тық құрылымдарына ұсынып отыр­­мақ. Ол ақпаратта борыш­кер­дің қолданыстағы және бұрын өтелген барлық қарыздары мен несиелері, олардың қаншалықты өз мақсатына жұмсалғаны баянда­ла­ды.
– Сауықтыру және банкроттау үдерісі кезінде мемкірістер органы уәкі­летті тұлға рөлін атқарады. Демек, ол еш келісімін алмай-ақ, боры­шкердің қаржылық-шаруа­шы­лық қызметі туралы мәліметтер сұратуға құқылы. Бұрын борыш­кер­дің кредиттік тарихына қа­тыс­ты сұрауымызды қағазға басып, жазбаша түрде жолдайтынбыз. Сұрау жіберу және жауап алу рәсі­міне шамамен 10-15 күн кететін. Енді мемлекеттік кірістер органы осы өтініштерін «Бірінші кредит­тік бюроға» онлайн режимде жол­дай­тын болады. Бұл реабилита­ция­­лау және банкроттау кезінде ақпаратты өңдеу мерзімдерін оң­тайландырады», – дейді қаржы вице-министрі Руслан Еңсебаев.
Басқаша айтқанда, Қаржы министрлігінің осы құрылымы­ның өңірлердегі уәкілетті қызмет­кер­лері «БКБ»-ның электронды құжат айналымы жүйесінің web-порталына еркін енетін болады. «БКБ» атқарушы директоры Асем Нұрғалиеваның айтуынша, кре­дит­тік бюро жыл сайын мемлекет­тік органдардан келіп түскен ша­ма­­мен 1 мың 500 сұрауға жауап қайыра­ды.

Айхан ШӘРІП