Жарқын жүзді Жарқын аға…

Қазақ өнері орны толмас қа­заға душар болды. 72 жасқа қа­раған шағында музыка зерттеуші, күйші, қаламгер, бар саналы ғұмырын қазақ өнеріне арнаған Жарқын Шәкәрім дүниеден озды.

Жарқын ағаны бала кезімнен білуші едім… Алғаш теледидар арқылы таныдым. Өткен ға­сыр­дың 80-жылдарынан бастап, Жарқын аға қазақ өнері туралы те­лехабарлар циклын жүргізді. Сол телехабарлар біздей жас өр­кен­нің жүрегіне жол тапты. Телехабарлар өнерге деген іңкәр­лігімізді оятты. Кейін 90-жылдары танысып, бірден емен-жарқын араласып, ағалы-інілі болып кеттік. Бізді табыстырған көшелі өнер еді, өнер майданы еді.
Әлі есімде 2002 жылы Жарқын ағамен Астанада, халықаралық «Шабыт» фести­ва­лінде кездесіп, сұх­баттастым. Әңгіме Әміре жайлы еді. Сол сұх­батта Жарқын аға жылап отырып сөйледі. Жыламай қайтсін, әңгіме өзі ғұмыр бойы зерттеген Әмі­ре­нің талайсыз тағдыры туралы болса… Сол сұхбатта Жарқын аға сұмдық сырдың бетін ашты! Ол Әмірені НКВД-нің өлтіргені жайлы еді. 1974 жылы атақты театр кино актері Серке Қожам­құлов сақтана отырып, «тісіңнен шығарма!» деп айтып кеткен сұмдық сырды Жарқын аға арада 30 жылға жуық уақыт өткенде бір-ақ айтты. Кейін бұл сұхбат рес­пуб­ликалық «Алтын Орда» газе­тінің 2002 жылы 21 ақпан күнгі санында «Қазақтың ұлы әншісі» деген атпен жарияланды. Кейін Жарқын ағадан бұл шындықты неге осы уақытқа дейін жария­ла­май келгенін сұрағанымда, тәуе­кел етпегенін, жүрегі дауалама­ғанын айтқан еді. Зерттеушіге тәуекел еткізбеген еттен өтіп, сүйекке жеткен НКВД-нің (кейін КГБ) үрейі болатын. Шіркін-ай, десеңізші! Жарқын Шәкәрім қазақ музыка өнеріне, оның ғы­лыми тұрғыдан зерттелуіне өл­шеу­сіз көп еңбек сіңірді. Ол жа­сынан ақжолтай зерттеуші болды. Оған өнердің жарқын оқиғалы жаңалықтары ғайыптан тайып оралып тұратын. Оның сондай алғашқы ақжолтай жаңалығы 1967 жылы Қарағандының серік­тес шаһары Абай қаласынан ұлы композитор Мәдидің фотосуретін табуы еді. Бұл суретті Мәдидің күйеу баласы Тоқаш Кәдікеев есімді қария 46 жыл көздің қара­шы­ғындай сақтап, сол уақытта жиырма жастағы жас өнерпаз Жар­қынға сеніп табыстап, аманат еткен болатын. Жас Жарқын ­ама­натқа адалдық танытып, 1968 жыл­дың наурыз айында «Облыстық Орталық Қазақстан» газетіне суретті жариялап жіберіп, айды аспанға бір-ақ шығарады. Осылайша, жас өнерпаздың зерттеушілік жолы басталады.
1970 жылдардың басында Жарқын Шәкәрім сол кездегі астанамыз Алматыға келді. Келді де қазақтың ұлы әншісі Жүсіпбек Елебековке қолғанат болды, әнші ағасының домбырасын көтеріп, жүгін арқа­лап бес жыл гастрольдік са­па­рында бірге жүрді. Ұлы әншінің аузынан қазақ өнерінің небір дүлдүлдерінің әңгімесі мен әнін естіді, жазып алды.
Сөйтіп жүргенде 1974 жыл келді. Бұл Жарқын Шәкәрім есімін айдай әлемге танытқан ұлы оқиғалы жыл болды. Ақжолтай Жарқын сол жылы Мәскеу архи­вінен халқымыздың ұлы әншісі Әміре Қашаубаевтың фоногрофқа жазылған жеті әнін тауып, «Социа­листік Қазақстан» газетіне Мәскеуден телеграмма салып, жал­пақ жұрттан сүйінші сұрады. Ал келесі 1975 жылы «Мелодия» фирмасынан табылған жеті әнді күйтабақ қылып шығарып, Әміре үнін туған халқымен қайта қа­уыш­тырды. Осылайша, Әміренің екінші өмірі басталды. Бастап берген жас өнертанушы Жарқын Шәкерім болды! Сол жылы ол Ленинград архивінен қазақтың тұңғыш музыка зерттеушісі, Құрманғазы атындағы академия­лық ұлт аспаптары оркестрінің негізін салушы Ахмет Жұба­нов­тың оркестрімен орындалған то­ғыз күйінің хроникасын іздеп тапты. 1934 жылы жазылған, ­Ах­мет Жұбанов өзі дирижерлік еткен бұл шығармалар қазақ өнері үшін ерекше құнды, бағалы еді. Осылайша, қазақ музыка өнерінің майданына белсене араласқан ол халқымыздың біртуар ұлы Өз­бекәлі Жәнібековпен тізе қоса жүріп, Ықылас атындағы ұлт ас­паптары музейін ашты, «Сазген» ансамблінің негізін қалады. Үш шекті домбыраны зерттеп, осынау көне аспапты қазаққа қайта қай­тарды. Өзі үш шекті домбырамен күй тартудың майталманы болды. Үш шекті домбыраға арнап күйлер жазды.
Жарқын Шәкәрім саналы ғұмырының отыз жылын Қазақ теледидарына арнады. Қазақ да­ласының түкпір-түкпірінен елге елеусіз жатқан ел ішінің қан­шама өнерпазының бағын ашты, эфир арқылы өнерсүйер көрер­менмен қауыштырды. Бұл еңбек айтуға ғана оңай, шын мәнінде, қия­мет­қайым қиыншылықпен жүзеге асырылған жобалар еді. Өнердің майдангері бола жүріп, Жарқын аға Біржан сал айтқандай «Үш жүздің кәрі жасын түгел көрді», оларды елге көрсетті, сөй­тіп жү­ріп өзі де өнердің кемең­геріне айналды.
Жарқын ағаның ең жақсы қасиеті – адалдық, ақпе­йілділік еді. Ол өнердің мұра­тына, өнердегі ағаларының ізгі жолына, ұлы мұрасына адал бол­ды. Мәселен, ол қазақтың көне музыкалық аспаптарын қайта жаң­ғыртқан Болат Сарыбай аға­мыздың ісін жалғастырды, осы бір тамаша адам туралы тағлымды кітаптар жазып, жарыққа шы­ғар­ды. Халқымыздың сүйікті өнер­пазы Нұрғиса Тілен­диев туралы да құнды еңбектер жа­зып қалдыр­ды. Әміренің қабі­рінің басына жеке қаржысына зәу­лім ескерткіш орнатқан әнші Кенжеғұл Сыз­ды­қова мен зайыбы Дмитрий Гусенцовтің басы қа­рай­тылмай, иесіз қалғанда қос өнер­паздың бейітін көтеруге ұйтқы болды. Қайсібірін айтып тауысқан­дай­мыз, қайран Жарқын ағаның ұлт­тық өнер мен ұлт өнерпазда­рына сіңірген еңбегі өлшеусіз еді ғой. Мінеки, сол жарқын мінезді Жарқын аға алдыңғы толқын аға­лардың соңынан бақиға аттанып кетті. Данышпан Абай айтқан «Кезекпенен өлінер, баяғыдай кө­рінер» дегені осы да.
Ерекше таңқалдыратыны Жарқын ағаның ешқашан қабақ шытпайтындығы, ешкімге дауыс көтермейтіндігі еді. Қашан көрсең жылы сөйлеп, мейірбан үнмен баурап, аға-інінің көңіліңе қарап тұратын. Шы­ным­ды айтсам, мен өмірімде ешқашан ашуланбай­тын жалғыз ғана адам көрдім, ол осы – Жарқын аға еді.
Жарқын аға дүниеден өтерде қолын ұстап отырып, бақұл­дас­тым.
– Не арманыңыз бар, Жәке? – дедім көз жасымды тия алмай. – Арманым жоқ, – деді ауыр енті­­гіп, – бір арманым үш шекті дом­быраға жазған жиырма кү­йімді оркестрге түсіріп үлгере ал­май барамын, – деді көзінің жа­сы парлап жатып. Қайран Жә­кем, өлерінде де өнерінің тағ­ды­рын ойлап жатты, өнердің қамын айтып кетті… Жылап кетті өмірдің базарынан…
Халқымыздың даңқ­ты ақыны Мұқағалидың «Жа­зы­лар естеліктер мен туралы» деген өлеңі бар еді, міне, Жарқын аға­ның да фәнидегі өмірі мәресіне жетіп, бақи дәурені басталды. Сіз туралы әлі талай естеліктер жа­зылар, Жарқын аға! Сізді ер ұмыт­пас, ер ұмытса да ел ұмытпас! Қош, аға! Нұрыңыз пейіште шал­қысын! Сіз дүниеден өткенде жүрегімді жарып шыққан жыр жолдарын өзіңізге арнадым, артыңда қалған қайғылы жұртыңа арнадым…

– Көздің жасы бұлайды,
Тиылмайды, ағатай!
Сізге дағы жетіпті,
сұм өлімнің сағаты-ай!
Әзірейіл аңдыған,
Үрейімен шандыған,
Босағаңда кідіріп
Қылмады ма, тағат-ай?!
Ардақтаған асылды,
Алып кетер сұраусыз,
Сұм ажалдың расында
Осы жері ағат-ай!

Жарқын өлді дегенше,
Жаһан өлді десейші!
Біржан сал мен қайтадан
Ақан өлді десейші!
Көшелі өнер иесі –
Хаһан өлді десейші!

Бұл жалғаннан расында,
Түк таба алмай кеттің бе?
Қара нардай көтерер,
Жүк таба алмай кеттің бе?
Өнері өлген халықты
Көрмейін деп кеттің бе?
Өтіріктің бұрымын,
Өрмейін деп кеттің бе?
Қаласы еді Алаштың,
Даласы еді Арқаның,
Сағасы еді Ертістің,
Туған елім қайтейін…
Семейім деп кеттің бе?
Ән әмірі – Әміре
Көмейім деп кеттің бе?
Өлтіріп ед қапыда
Құпиясын өзіңмен
Көмейін деп кеттің бе?!
Ойыңды айтып түйінді,
Өнер сырын өруші ең.
Қоңыр шертіп күйіңді,
Пернеден мұң теруші ең –
Жарқын болар келешек,
Сенейін деп кеттің бе?
Не ән ұқпас, не күй сезбес,
Есер әнге елтіген
Бүгіншіл мына жұртыңа
Көңілің қалып торығып,
Енді қайтып ештеңе
Демейін деп кеттің бе?

Ақан сері, Біржанға,
Бәрін айтып барғайсың.
Жетім қалған өнердің
Зарын айтып барғайсың.
Құрманғазы, Абылға,
Тәттімбет пен Тоқаға,
Дәулеткерей, Қазанғап,
Сүгір менен Сейтекке
Бұл фәниден күңірентіп
Сарын алып барғайсың!

Жай кетпедің, Жәкем-ай,
Жауға тастап барасың.
Қара тартып еріп ем,
Дауға тастап барасың!

Кенесарыдай қорғанға,
Жұмабектей зорларға,
Әміредей жасынға,
Ілиястай асылға,
Әуезовтей заңғарға
Сарыбаевтай саңлаққа
Нұрғисадай ардаққа,
Жәнібектей жампозға
Ақселеудей шаһитке,
Асқардайын арланға
Таласбектей тарланға,
Қалың аруақ орманға
Мына біздей шерліден,
Біразырақ деген айт!
Дұғай, дұғай, сәлем айт!

Тауға біткен тарғыл тас,
Тарықса шығар көзден жас,
Тарыққан сәтте толғанып,
Тағлымын айтқан тағдырлас…
Мына Серуен дүниеде,
Бірге жүрген сайрандас.
Алқалы топтың алдында,
Тізе қосқан майдандас.
Сізден өтті сұм жалған,
Айтып айтпай не керек,
Арманда кеткен жалғыз бас…
Кәміл болсын, иманың,
Артыңда қалсын жиғаның,
Қара орман халқың аманда,
Іздеусіз сізді қалдырмас…
Жоқтаусыз сірә, қалдырмас…

Ерлан ТӨЛЕУТАЙ,
әнші, өнертанушы