СЫРТҚЫ ҚАРЫЗДЫ ҚАЙТЕМІЗ?

Қарыз, әсілі, жақсы сөз емес. Қай тұрғыдан да біреуге борыштар болу – ар мен абыройдың сынағы. Бұл тұрғыдан біздің ел үлкен сынақтың үстінде тұрғандай. Себебі, қарызымыз көп. Ұлттық банктің жыл басында таратқан мәліметі бойынша мемлекеттің сыртқы қарызы 158,8 млрд доллар болған.

Алайда бір елдің басқа бір елден қарыз алуы – әлемдегі қалыпты құбылыс. Мәселен, АҚШ-тың әлем елдері алдындағы қарызы – 22 трлн доллар (2019 жылдың 13 ақпаны бойынша). Жапония (11,4 трлн), Ұлыбритания (8,1 трлн), Германия (4,8 трлн) сияқты елдер де аз шығындалмаған. Қазақстан бұл тізімде 35-орынды олжалап, Сауд Арабиясы, Катар, Қытай, Малайзия, Израиль секілді мемлекеттерді артқа тастап кеткен. Жалпы, тізімде 130 мемлекеттің бар екенін ес­керсек, біздің әлдеқайда «көш басында» жүргенімізді бағамдау қиын емес. Ал әлемдегі қарызы ең аз ел Гонконг екен. Олардың мемлекет­тік қарыз деңгейі жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 0,1 па­йызын құрайды.
Сарапшылардың айтуынша, Қазақстанның үкіметтік қарызының төмендігінен халықаралық қаржы ұйымдары бізге әлі де қарыз бере түсуге қарсы емес. Алайда 2018 жылдан бастап Үкімет мемлекеттік компаниялардың сыртқы қарыздар бо­йынша тәуекелін азайту үшін квази мемлекеттік секторға арнап лимит енгізген.
– Әлемдегі озық мемлекеттердің қарыздары көп екені рас. Олар қарызының көптігімен мақтанады. «Өйткені өзге елдер біздің экономикамыздың тұрақ­тылығына сенеді» дегендей дәйек келтіреді. Дегенмен мә­селе қарыздың қандай мақсат­та алынғанына байланысты. Инвес­тицияның өзі мемлекеттің сыртқы қарызы болып саналады. Алайда инвестиция арқылы инфрақұрылымды түзеп жатсақ, жаңа технологиялар әкеліп, сол арқылы білім сапасын арттырып, өндіріс ошақтарын ашып жатсақ, бұл пайдалы. Себебі, бұл жұмыстар ертеңгі күні жемісін береді. Инвесторлар да өзінің қалтасын ойлап келеді. Дегенмен мемлекет дұрыс инвестиция­лық саясат қалыптастыра алса, қарыздың бұл түрі ақталады. Бұл ретте нарыққа келіп жатқан қандай компания, оның мақсаты қандай, бәрі анықталуы керек, – дейді белгілі экономист Мақсат Халық.
Дегенмен сарапшы елдегі түрлі әлеуметтік жобаларды жү­зеге асыру үшін қарызға батумен келіспейді.
– Бюджеттің кірісі төмендеген кезде ел бюджеті тапшы­лыққа ұшырайды. Яғни, мемлекет бюджетінің шығындары кірістерден асып кетеді. Еліміздегі түрлі әлеуметтік бағдарламалардың бәрін мемлекеттің жеке қазынасы арқылы қамтамасыз ету мүмкін емес. Сондықтан мемлекет осы тапшы­лықты жабу үшін, халықтың алдындағы міндеттерін орындау үшін қарыз алады. Бірақ дәл осындай мақсатта алынған қарызды қате қадам деп есептеймін. Өйткені бұл қарыз түрі өзін-өзі ақтамайды, – дейді ол.
Қоғамдық саясат және мониторинг саласы бойынша тәжірибелі сарапшы және белгілі экономист Шолпан Әйтенованың айтуынша, қарыздың түрін екіге бөліп қарастыруға болады.
– Олар – квази мемлекеттік компаниялар және жеке компаниялар алған қарыз. Қарыздың көп пайызы квази мемлекеттік секторға тиесілі. Бұл сектордағы компаниялар қарызды жаба алмаса, соңында оны мемлекет төлейді. Бұл дегеніңіз – салық төлеушілердің ақшасы есебінен жабылады деген сөз. Яғни, біз бен сіздің ақшамыз. Басқа мемлекеттерге еліктеп қарыз ала берудің керегі шамалы. Олар алса, өз шамасын біледі. Қарызы көп Еуропа елдерінің экономикалық жағдайының жақсы екені, кез келген тығырықтан шығып кетуге қауқарлы екенін білеміз. Экономикасы тұрақты елдер ұзақмерзімді даму мүмкіндіктерін бағалай алады. Ал біздегі тұрақтылық Ұлттық қорға тікелей тәуелді. 2017 жылы бір банкіміз өзін сақтай алмағандықтан, Ұлттық қордан 2 трлн теңге бөліп, сауықтырған болатын. Дәл бұлай ұлттық қорға қолымызды сұға беретін болсақ, ертеңгі күні қарыздан құтылу қиындайды, – дейді сарапшы.
Оның сөзінше квазимемлекеттік сектордағы компаниялар өзіне берілген қаражатты тиімді жұмсап, содан пайда тауып, пайданың белгілі бір пайызын Үкіметке беруі тиіс. Дивидент ретінде. Алайда олардың мүмкіндіктері өте төмен.
Белгілі шетелдік экономист Игорь Лившицтің Беларусь экономикалық зерттеу-білім орталығына берген сұхбатына сүйенсек, алпауыт державалардың қарызы қаншалықты көп болса, сол қарыздан құтылу мүмкіндіктері де әлдеқайда жеңіл.
– Әрине, Жапония, Канада, АҚШ елдерінің қарызы біршама көп. Бірақ бұл елдердің төлеу пайызы төмен. Сондықтан аса қиындық тудырмайды. Егер сыртқы қарызға қызмет көрсету құны өссе, ал қарыз ЖІӨ-нің 3 есеге жуықтаса, онда бұл мәселені терең ойлану керек. Ал егер жылдық пайыз – 5 пайыз болса, онда ЖІӨ-нің 15 пайызын тек қарыз үшін төлеуге тура келеді. Бұл дегеніңіз өте көп ақша. Кей елдердің бюджеті ЖІӨ-нің 15 па­йызын борышты өтеуге жібе­ре­­тіндей салық жинамауы мүм­­­кін. Сонымен қатар ішкі және ­сыртқы қарызды шатастырмау керек. Сондықтан бұл тұрғыда Жапония, АҚШ елдерімен салыстырмау керек. Сосын қарыз­дың қауіптігі елдегі қаржылық жағдайға да байланысты. Бір одақта (Еуроодақ) болғанына қарамастан, Бельгия мен Италия арасында үлкен айырма­шылық бар. Дағдарысқа дейін бельгиялықтардың тарихи қарызы италиялықтарға қарағанда көп болды. Бірақ төлемді қайтару тұрғысынан Италия көп алаң­датты. Неге? Мәселе саяси жағ­дай, мәдениет, салықты жинау қабілетіне байланысты. Бельгия қарызы дәл уақытында төлегендіктен, оларда проблема болмайды. Дефолтқа көп ұшыраған Латын Америкасы елдері үшін қайта қаржыландыру жасау өте қиын. Мөлшерлеме өте жоғары болмақ. Грекиядағы қарыздың өсуі мен бюджеттегі «жыртық» біраз уақытқа дейін ешкімді мазаламаған. Ал жаңа облига­ция­лар жоғары пайызбен орналастырыла бастаған кезде қарыз көлемі күрт өсіп кетті. Грекия түбегейлі дефолтқа тап болған сәтте олардың қарызды қайтара алмайтыны, ойдағыдай салық жинай алмайтыны белгілі болды, – дейді экономист. Дегенмен Игорь Лившиц мемлекеттік қарыз – макроэкономикалық проблемалардың шешімі бола алатынын жасырмайды.
Қазақстанның қазіргі қары­зы (158,8 млрд доллар) ЖІӨ-нің ­93,1 пайызын құрайды. Бөле-жарып қарайтын болсақ, фирмааралық қарыз – 63,6 пайыз, басқа салалардың кредиттелмеген не­­сие берушілер алдындағы қа­рызы – 25,0 пайыз, Мемлекеттің сыртқы қарызы (Үкімет пен Ұлт­­тық банкінің) – 7,8 пайыз, ал банк секторының сыртқы мін­дет­те­ме­лері 3,6 пайыз төңірегінде.
Қалай болғанда да, қарыз алу – қауіп. Бірақ Үкімет оны тиімді пайдалана алса, дер уақытында қайтарса, көп нәрсенің шешімін табуға да болар. Бір ғана анық нәрсе бар – қажетсіз шығындарды мейлінше азайту керек. Ал біздегі болмашы жобалар мен жиындарға, шағын құрылыстардың өзіне мил­лиард­таған доллардың бөлінуі көңілді күпті қылады.
«2016 жылдан бері ел экономикасы дағдарысқа ұшырап, Ұлттық қордан біраз трансферттер жасадық. Соның әсерінен қордағы қаражат біраз кеміп қалды. Содан соң Үкімет 2016 жы­лы Дүниежүзілік банктен 1 млрд доллар, Азия қайта құру және даму банкінен 1 млрд доллар несие алды. Түптеп келгенде көршілес мемлекеттерден, алпауыт елдерден қарыз алмаған дұрыс деп есептеймін. Себебі, ертеңгі күні күптеген жерден мемлекеттер арасында келіспеу­шілік туындап қалса, қарыз беруші ел «ақшаны тез арада қайтар» деп талап қоюы мүмкін. Сол кезде қарызды жабуға еліміздің қауқары жете ме, жетпей ме, бұл екіталай», – дейді сарапшы Мақсат Халық.
«Жаман айтпай, жақсы жоқ» деген елміз. Мейлінше жылдамырақ сыртқы қарыз­дардан тазару керек-ақ.

Абай АЙМАҒАМБЕТ