ТЕҢГЕ – ТӘУЕЛСІЗДІК ТӨЛТУМАСЫ

Міне, Алла жазса, Тәуелсіздігіміздің 27 жылын да еңсереміз. Тәубе дейміз, қағанағымыз қарқ, сағанағымыз сарқ болмасақ та, экономикалық реформа өз жүрісінен жаңылған жоқ. Тарих доңғалағы әр кез өз айналысынан жаңылмайды. Біз өткенге қарап, бүгінді саралап, болашақты болжаймыз. Кезінде төл валютамыз айналымға енгенде бөркімізді аспанға атып қуандық. Бұл біздің экономика­лық тәуелсіздігіміздің алғашқы қарлығашы еді. Біз сол кездегі парламенттік «Халық кеңесі» газетінде баспасөз тарланбозы Сарбас Ақтаевтың басшылы­ғымен көптеген  ұлттық проблеманы көтеріп, тәуел­сіздігімізді баянды ететін өзекті үдерістерге бастамашы болдық. Олар – ұлттық рәміздер, астанамыздың Сарыарқаға көшірілуі және төл валютамыз еді…

Өткен тарихқа бажайлай үңілсек, Қазақстанда тәуелсіздік жарияланғаннан кейін кеңестік кезеңде құрылған эконо­ми­ка­лық әлеуетті сақтап қалуға тырысыппыз. Дағдарысқа қарсы бағдарлама қабылданып­ты. Оның материалдық және қаржылық базасы болды. Себебі, республика шетелге сатып-өткізетін экспорттық тауарларға, шикізат өнімдеріне, атап айтқанда, мұнай­ға, металл мен астыққа ие еді. Энер­гия тасы­малдаушылар мен ауыр өнер­кәсіп өнімі әлемдік рынокта сұранысқа ие болды да, біз бұрынғы социалистік елдермен ежелгі сауда-саттық байла­ныстарының орнына өз тауарлары­мыз­ды сатып-өткізу­дің жаңа арналарын таба алар едік. Мұның орнына ең үздік кәсіпшіліктер мен өндіріс­т­ер шетелдіктерге сатылып кетті.
Сол кезде Үкіметімізде мемлекеттік мүддені құзыретті түрде қорғай алмайтын адамдар отырды. Біз сол кездің өзінде өз өнімімізді шет елдерге сата алатынбыз. Мұның орнына бірнеше буын қазақстан­дық­тардың еңбегімен жасалған материал­дық құндылықтар талан-таражға салын­ды. Кәсіпорындардың активтері сутегінге сатыл­ды, еліміздің экономикасы күйрей баста­ды, ауыл шаруашылығы мен өнер­кә­сіпт­і тоқырау жайлады. Халық шаруашы­лы­ғының тұтас бір салалары шетелдік компа­ния­лардың қолдарына тапсырылды.
Соның салдарынан мемле­кеттің қаржылық жүйесі күйрейтіндей қауіп төнді. Сондықтан да рубль аумақтан шығу үшін алдын ала ұлттық валю­тамызды қолданысқа енгізетін шешім шы­ғар­ылды. Теңгеге даярлық Жоғарғы кеңес­те жүргізілді. Сол кезеңде Эконо­ми­калық реформалар комитетін экономика мәсе­ле­лерін жақсы білетін ғалым Сауық Тәке­жа­нов басқарды. Ол ұлттық валютаны енгізу жөніндегі жұмыс тобының төрағасы болды. Ұлттық банк теңгенің дизайнын әзірлеуге «Қазақстан дизайн орта­лы­ғы­ның» суретшілерін тартты. Президент әкімшілігінің Ерік Асанбаев бастаған жұмыс тобы ақша қағазында кімдерді бейнеленетінін шешті. Қазір қарап отыр­сақ, ұлы адамдарымыз бейнеленген банкноттарымыз көзімізге ыстық. Хайролла Ғабжәлелов салған алғашқы 1 теңгеліктің әл-Фараби бейне­лен­ген дизай­ны сол кездегі халықаралық сарап­шы­лардан жоғары баға алған еді…
1993 жылдың күзінде Қазақстан ТМД елдерінің ең соңында рубль айма­ғы­нан шықты. Ұлттық валютаны енгізу туралы Жоғарғы кеңес пен Үкіметтің бір­­лескен Қаулысы қабылданды. Прези­дент­тің Жарлығы шықты. Осылай­ша, 1993 жылдың 15 қарашасы біздің теңгенің туған күні деп саналды. Міне, төл теңгемізге биыл – 25 жыл!
Алайда өз валютамызға ие болып алып, бірден тәуелсіздік жаряланғаннан бері жинақталған барлық мәселені шеше алмадық. Бұл түсінікті де. Біз ғұмыры­мызды бастауға тырыстық, мемлекет тіршілігіндегі барлық үдерісті басқаруды үйренуге, эко­но­мика мәсе­лелерін шешуге ұмтылдық. Парламент белгілі бір дәрежеде Үкіметті қателесуден тізгіндеп отырғандай болды. Содан соң әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ, Министрлер кабинеті жиі қателесе бастады. Кез келген елде үкімет нарықтық қатынастарды реттеуге міндетті. Ат­қарушы биліктің осындай бұрыс қадамы кәсіпорын басшыларының өздігінше әрекет ете бастауына әкеп соқ­тыр­­­ды. Кеңшарлар таратылды. 1996 жылы жалпы ішкі өнім күрт қысқарды – 1993 жылмен салыстарғанда 25 пайызға дейін құлдырады.
Осындай келеңсіз кезең 1998 жылға дейін созылды. Осының салдарынан жағ­дайды түзету үшін аса зор күш-жігер керек болды. Бірақ та көптеген мұнай өндіруші ком­паниялар сол кездің өзінде басқа мем­ле­кеттердің меншігіне беріліп қойған еді, бірқатар кәсіпорындар банкротқа ұшырады және де тікелей міндеттерін шешудің орнына баюмен айналысуды үйренген мемлекеттік шенеуніктердің тұтас бір қауымы қалыптасты.
Егер де қаржылық жүйеге, біздің валю­таға келетін болсақ, оның бағамы тек тұрақ­танды деуге болады. 1999 жылға шейін теңге бағамын жасанды түрде ұстап тұр­дық. Бірақ басты проблема валюталық бағамда емес. 1996-98 жылдары барлық күш инфляциямен күреске жұмсалды. Үкімет теңге саясатын жүргізе отырып, ақша тапшылығын тудырды. Ал шаруа­шы­лық­тың негізі өндіріс, ақшасыз оны көтеру мүмкін емес. Теңге саясаты өн­діріс­ке тым теріс әсерін тигізді. Өнер­кәсіп­ті, ауыл шаруашылығын, өңдеу салаларын, ең алдымен тиісті ақша айна­лымымен қамта­ма­сыз ету қажет еді. Кейін мемле­кет­тік бағ­дарламалар бойын­ша ауылға ондаған миллиард теңге жұм­салды. Бұрын осы ақшаның жасампаз қуатын босатуға қандай кедергі болып еді? Бүгінгідей ауылдық несие серіктестік­теріне ұқсас қаржылан­ды­ру тәсілдерін екі не бес жыл бұрын құру­ға кім рұқсат етпеді? Қысқаша айтқан­да, уақытымызды босқа кетірдік. Бірақ қолымызда халық шар­уа­­шы­лы­ғын жөнге келтіру үшін барлық құрал – алтын қоры, валютаның экспорт­тық түсімдері және ақша басатын стано­гымыз болып еді.
Өкінішке қарай, 2000 жылға дейін тек қана макроэкономикалық көрсеткіштер­мен ғана мақтана алдық, ал ол көбіне шар­уа жүргізе білетіндігімізге емес, энер­гия тасымалдаушылар мен шикізаттың әлемдік бағаларына тәуелді. 2001 жылдан бастап оңтайлы экономикалық саясаттың арқа­сын­да жағдай біршама түзеліп, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы дұрыс жолға түсті. Дүниежүзілік қаржылық дағдарыстан да өте алдық. Ұлттық валюта мемлекеттің әлеуметтік саясатында, зейнетақымен қамтамасыз етуде, жұмыс орындарын ашу­да, жастар саясатын жүргізуде аса маңызды рөл атқарды.
Қазіргі кезеңде Қазақстан дәйекті түрде көтеріліп келеді, бұл ішінара өнеркөсіп өндірісінің, жалпы өнімнің өсуімен раста­луда. Жеңіл, тамақ өнеркәсібі, машина жасау өркендеп келеді. Кәсіпорындар қаз тұрып, қайта бейімделіп келеді. Әрине, жұмыссыздық бар, бірақ та белгілі бір мамандық бойынша жұмысшы кадрлардың жетіспеушілігі де орын алып отыр. Бұл экономиканың тіріліп, өркендей бастағанын білдіреді. Республиканың келешегі үшін Ұлттық даму қоры құрылды. Яғни, біз қазір нағыз тәуелсіз мемлекеттің дербес шаруашылық және қаржылық саясатын жүргізіп келеміз.
…Бүкіләлемдік дағдарысқа, мұнай бағасының төмендеуіне батыс елдерінің санк­ция­ларына байланысты бүгінгі күні теңгеміз құбылып тұр, қазіргі бағамы 1 долларға шаққанда 376 теңге болды. 1993 жылғы бағам – 4,7 теңге. Осыған қара­ғанда теңге­міз биыл 75 есе құнсыз­да­нып­ты. Сөйтіп, төл валютамыз еркін «жүзуге» жіберіліп шат­қаяқтап қалды, мұны уақытша құбылыс деп сенейік. Сондық­тан ортақ өгізден оңаша бұзау артық де­ген­дей, өз валютамыздан айырыл­ма­йық.

Бақытжан ТОБАЯҚОВ,
Ұлттық Инженерлік академияның корреспондент мүшесі,
профессор