Өмірді сүре алу мен сүйе алудың арасы – бір-ақ әріп…

«Адам басына қиыншылық түспей, өмірдің қадірін түсіне қоймайды. Барлығы оңай болып көрінеді. Осыдан 3-4 жыл бұрын басыма түскен дерттен аяғыма тік тұрған сәтте өмірдің қаншалықты тәтті екенін түсіндім. Адамға ақыл айту, өмір сүруді үйрету оңай. Алайда әр адамның өз жолы бар. Оларға тек өмірге деген құштарлығыңды ғана көрсете аласың. Басымнан өткен дерттен кейін сезімтал, бәріне көңіл аударатын болдым. Жамандықты ысырып, теріс ойлардан арылып, түбегейлі өзгердім. «Өмірдің қандай тәтті екенін менен сұраңдаршы» дегенді де сол кезде айтқанмын. Дертімді кездейсоқ білдім. Көлік жүргізу куәлігін алу үшін медициналық қараудан өткен сәтте дәрігерлер қалқанша безімнен қатерлі ісік тапты. Мен үшін бүкіл дүние төңкеріліп түскендей болды. Оңай болған жоқ. Уақыт өте өзімді тәрбиеледім. «Ішкі сенім мен рухымның арқасында дертімді жеңіп шықтым» дейтін өлеңдері де нәзік, өзі де нәзік ақын қыздың өмірді сүймеуге қақы жоқ.  Бізді Жадыра Байбұлановамен  табыстырған – лирикалық жырлары. Әуелі өлеңін таныдық, сосын өзімен тілдесудің сәті түсті. 

– Жадыра, «жырлап өту тағдыр болса, жылап өту – тағдырым» дейсіз. Жазушы Дулат Исабеков «жылай алмайтын әйел­дерден қорқу керек» дейді. Жанның таза­лы­ғы, жүректің тазалығы үшін кейде жы­лаған да дұрыс шығар. Бірақ адам мұндай се­зім­ді бастан көп кешіре берсе, боркемік болып кетпей ме?
– «Жүрегі бар адамның ғана жүрегі ауы­рады» деген ғой. Көп адам мұңсыз, дым­сыз тірлік кешіп кеткен заманда өзім­нің жылай алатыныма шын қуанамын. «Ба­тыр майданда шынығады», жан азабын тарт­қан сайын, жігерің таси түседі. Рухы мық­ты жанның барлығы – кезінде талай тауы шағылып, тағдырдың талқысын көр­ген жандар. Сондықтан көз жасынан қо­рықпау керек.
– Кейде ақынның тағдыры өлеңіне әсер етеді. Керісінше, кейде өлеңі тағдырына әсер етуі мүмкін ғой. Ал сіз болсаңыз, «мен сүй­ген өмір қысқалау» дейсіз. Неге?
– Бұл – жаман ауру жанға батқан кез­дер­де жазылған өлең болуы керек. «Мен сүйе­тін өмір неге қысқалау?» деп, басыма түс­кен іске базына айтқан шығармын, жан дер­тінің жауабын өлеңнен іздеген шы­ғармын. Әйтпесе, сол өмір үшін күресіп жүр­ген кезде де, өлім жайлы жазған емес­пін. Сөздің киесін ұғынғандығымнан бо­лар. «Талант дегеннің бір баламасы – тағ­дыр» болса, сол тағдырымның өлеңіме ти­гізген әсері көбірек.
– «Қағаз жүрек» – жүректегі сөздердің қа­­ғазға түскен нұсқасы. Дегенмен жүректің тым жұқа, «қағаз» болуы да адамның әл­сіз­ді­гін көрсетпей ме? Кейде адамға қай­рат­кер­лік рух та қажет сияқты. Қалай ой­лай­сың?
– Жалпы, қағаз әлсіз дегеніңізбен ке­ліс­пеймін. Мысалы, қылышпен бір-ақ адам­ды өлтіруге болады. Ал қағазбен, оған жа­зылған бірауыз сөзбен қанша адамның тағ­дырына үкім шығара аласыз. Қағаз әл­сіз болса, онда осы уақытқа дейін хатқа тү­сіп, бізге жеткен құнды дүниенің бар­лы­ғы әлсіз деген сөз. Рас, өлеңдерімде «мен» жоқ, айқай жоқ, ұран жоқ. Бірақ өзім деген оқыр­маным оны шынайылығымен ұнат­ты. Ал шындық, қашанда, рухты.
– «Өлең – жан дүниеңде болып жатқан се­зімдердің көшірмесі». Өлең ақынның өмі­рі­нен берілетін ақпарат па?
– Меніңше, керісінше, сол өмірде қол жет­кізе алмаған арманыңның, аңсарың­ның айтары – өлеңде. Егер бар бақыт ба­сың­да болса, онда өлең жазып не керек?
«Шегініп көрсем аз күнге кері,
Өмірдің мәнсіз мазмұн, дерегі.
Тағдырдың маған жазбай кеткенін,
Өлеңмен өзім жазғым келеді…» – дейті­нім сондықтан…
– «Шын сүйгендер қосылмайды»
– Қойылымның түрі анау!
Көз алдымда сурет пе?
Әлде мәңгі жазылмайтын сезім деген қу дерт пе?
Екі ғашық сендер болсаң, мен кіммін,
Ей, Ромео-Джульетта?». Білуімізше, бұл өлең өзіңе көбірек ұнайтын секілді. Оқыр­ман да жылы қабылдаған. Махаббат ли­ри­касы жаныңа жақын. Бірақ мұңлы. Өлең­деріңнен көбіне мұң көретініміз не­лік­тен?
– «…Бақытты өлең жазшы дейтін көп адам,
Өзі бақыт таппай жүргендіктен де» деп ке­летін өлеңім бар еді. Маған дәл осы сұ­рақ­ты қоятын адам өте көп. «Қуанатын да сәттерім болады, тек оны қағазға түртіп алуды ұмытып кетемін» деп қалжың­дай­мын. Шындығында, адам болмысынан асып ешқайда бара алмайды ғой. Бар та­би­ғатым – осы. Мұңға жақынмын. «Мұңды жеңу­ден мыңды жеңу жеңіл». Әр нәрседен, әр сәттен мөлт еткен мөлдірлік көргім ке­ліп тұрады.
– Бағдат Мүбәрактің «Поэзия – ішіне пышақ айналмайтын қызғаншақ жанр» дейтіні бар. Ақын Роза Сейілхан да «өлеңді қыз­ғаншақ жанр» санайды. Ақында неге қыз­ғаныш басым?
– Қызғанышты жастыққа тән сезім деп түсінемін. Ол – бүкіл адамзатқа тән құбы­лыс. Тек «өзім» деп тұратын өзгеше кезеңде өзгені көзге ілгің келмейтіні түсінікті. Бі­рақ уақыт барлығын өзі екшейді, адамға ақыл кіреді дегендей… Ал ақындықтан ауыт­қып, психологиямен пайымдасақ, қыз­ғаныш – өзіне көңілі толмаудан туын­дайды.
– Мирастың «Жадыраның өлеңдеріне жанашырмын» дегені бар еді. Сіз ше?
– Иә, өмірде де, өлеңде де Мирастан үл­кен қолдау көріп келе жатырмын. Сәй­кесінше, мен де оның өнерін түсінуге ты­рысамын. Біздің қоғамда «қос ақын қо­сылса, біреуі құрбан болады» деген пікір бар ғой. Бірақ бұл Мирас екеуміз жайлы емес. Өлеңді де өлтірмей, өмірді де ақсат­пай келе жатқанымыз да сол өзара түсініс­тіктің, жанашырлықтың арқасы шығар.
– «Бар бақыт қасыңда болса, онда өлең жазып не керек?». Қадыр ағам «шығарма жазу үшін бақытсыз балалық керек» деп еді. Хе­мингуэй де солай дейді. Бақытты кезде жақсы өлең жазу мүмкін бе?
– Көңілім тыншып, көзім күлгелі,
Жоғалтып алдым Өзімді, Менді,
Сондықтан, бәлкім, басқаларға арман –
Бақыттан мәнсіз безінгім келді!…
…Мен өлең жазған кезде
ғана бақыттымын!
– Ақын біткен мүшәйраға қатысуға әуес. Мүшәйра ақынның тұрмыстық қажеттілігін өтей ала ма?
– Мүшәйра ақынның қажеттілігін то­лық өтеп бермесі анық, ол ақынға берілген «аванс» деп қарау керек шығар. Осы орай­да, ойда жүрген бір түйткілді айта кетейін. Үне­мі әдеби процеске араласып, өлең жа­зып, шығармашылығын шыңдап жүрген жүйріктер осындай жыр додаларына қа­тысып, жүлделі орын ал­са, құба-құп, әрине. Бі­рақ басқа уа­қыт­та бұғып қа­латын, бәй­ге десе бұ­рын шауып, жол­дан қо­сылатын жаз­ғыш­тардың ісін құпта­май­мын. Өз ба­сым мү­шәй­раға сирек қа­тыса­мын. Өйткені ар­нау жаза алмаймын.
– Тыныштықбек ақын «қазақтың өлеңі түзелмей, өмірі ешқашан түзелмек емес» дейді. Өлеңді түзеу дегеніміз не?
– «Шөп те – өлең, шөң­­ге де – өлең» болып кет­­кен қазіргі уақытта «бө­­тен сөзбен былғанған сөз арасын» дұрыстау шы­­ғар, бәлкім. Өлең де­ген – ақынның өзі ғой, өзі дұрыс ақынның сөзі де дұрыс.
– Ақын бай болу үшін не істеу керек?
– Маған нағыз ақын өмір сүруге бейі­мсіз келетіндей көрінеді. Классиктердің көбі шалқып тұрмыс кешпегені белгілі. Жүре­гі ақ, көңілі кіршіксіз адамда қулық-сұм­дық, байлыққа құмарлық қайдан болсын? Адал еңбегімен байыса, ол енді – басқа әңгіме. Бірақ о баста дүниені қол­дың кірі деп түйсінетіндей сана берген ақын­ның ақшаға құныққанын көргем жоқ.
Сондықтан да ақын бай болуы үшін – ақын болып тумауы керек.
– Өлеңнен бөлек, өмірде не алданыш?
– Бақ емес маған бақыраш,
Бақ емес байлық, шамасы,
Бір өлеңіме татымас,
Үй менен кеңсе арасы, – деп қойып, өмір сүріп жатырмын. Басқа адамдар сияқты отбасы, қызмет, бала тәрбиесі ғой бізде де…
– «Мен сені сүйем, өмір!» Сіз сүйетін өмір несімен құнды?
– Өлеңмен жауап берсем бола ма?

Бәрін де айтатын бір сәт берілер…
Әзірге ақтарылғым келмейді ашып.
Алдыма бір адамды ап келіңдер,
Ғұмырға мендей ғашық!

Кім білген бастан қашан бақ кетерін,
Ең ыстық қуаныш та, мұң – алдамшы.
Өмірдің қаншалықты тәтті екенін,
Менен кеп сұраңдаршы…

Керек пе өлімді еске жиі алудың?
Жадымда жауабы да тұрады анық:
Өмірді сүре алу мен сүйе алудың
Арасы – бір-ақ әріп…

Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАС