Ілияс – пір тұтарым, Қасым – ағам

Ұлттық әдебиеттің ағынды айдыны мен әсемдік әлеміне еркін еніп, бұл бағытта әр алуан жанрда жүйелі еңбек еткендердің бел ортасында – Қазақстанның халық жазушысы, ақын, ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынхан Әбдірах-манованың да болғаны белгілі.

Атақты ақын-қаламгердің өмірбаян бет­теріне ден қойсақ, сөз жоқ бастапқы тұста, ор­та мектепте мұғалім әрі кейін директор, ау­дандық комсомол, партия комитеттерінде хат­шы һәм нұсқаушы, «Қазақстан әйелдері» жур­на­лында бөлім меңгерушісі, Баспа комите­тінде редактор, Әдебиет және өнер инсти­тутында ғылыми қызметкер болып ең­бек етті.
Ақын­дық өнердегі ізденісі, көзқарасы мен қолтаңбасы, әсемдік әлеміндегі өрісі – «Ән» атты алғашқы жинақтан көрінді (1959). Өлең-жыр кітаптары «Әннен әнге» (1962), «Шырқау» (1966), «Көгершін көңіл» (1968), «Наз көңіл» (1984), «Сыр бөлісемін» (1990), «Замана сазы» (2000), «Сөйле, қалам» (2001) болып жарасымды жалғасын тапты. Өз кезегінде «Кемел» (1974), «Мерей» (1981) атты таңдамалы жинақтары да көпке жетті. Екі және бес томдық шығармалары да жарық көрді. Олардың басым бөлігі алыс-жақын елдердің тілдеріне аударылды.
Тұрсынхан Әбдірахманованың ақындық өн­еріне ден қойған тұста, әсіресе, өлең, тол­ғау, поэма бағытында өнімді еңбек еткенін аңғарар едік. Тақырыптық тұрғыдан қарасақ, ел мен жер, Отан мен отбасы, қоғамдық құ­бы­­лыстар, заман шындығы, адам өмірі мен ең­бегі, тарих пен таным, ұлт пен ұрпақ, тә­лім-тәрбие кең орын алады. Жанры жа­ғынан әр алуан әрі көркемдік ізденістері, эс­тетикалық мұраттары, стильдік арналары шын­дық сипаттарымен мәнді. Ойға алсақ, «Өзім туралы өлеңінде»:
– Ілияс – пір тұтарым, Қасым – ағам,
Қалайша бұрқақтамай басыла алам.
Мен дағы жаралғанмын сүйек-еттен,
Мені де ана сүті асыраған, – деп өмірбаян бет­терінен сыр шертеді. Ілияс, Қасым ақын­дарды ардақ тұтып, мадақ етеді. Өмірін үлгі, өнер өлкесіндегі өзгешеліктерін, дарын ди­дары мен қалам қуатын, көркемдік-эс­тетикалық қырларын, ой мен сөз жүйесін на­зарда ұстайды. Кезекті тұста:
Жұмысшы Әбдірахман Кәмиланың,
Ең кенже, он үшінші баласы едім, – де­генді де боямасыз, бүкпесіз жеткізеді. Жа­сынан ән айтып, өлең-жырды серік еткенін де, ғылым-өнерге өмірін арнағанын да еркін де көр­кем, сенімді сипатта жырлайды. Өмір­дегі орнын, өнердегі ұстанымын да елдік мұ­раттармен байланыстырады.
Осы жайттарды ойға алсақ, сөз жоқ ұлт­тық мұраттарға адалдық, руханият өрісіне құш­тарлық пен сүйіспеншілік сезіледі. Ол, әсі­ресе, өлең өлкесінен, өрісті де көркем әле­мінен айқын аңғарылады.
Отан мен отбасындағы, қарым-қа­тынастағы, тірлік-тынысымыздағы орын-үлесін де шындық қалпында, ортақ мұраттар мен талап-талғам тұрғысында қарап, көңіл зер­­десі мен сәулесін түсіріп, жан-жүрекпен қозғайды. Елдік мұрат алға шығады.
«Бабаларым мен ағаларым» сияқты топ­тама өлеңдер жиынтығынан арғы арналардан жет­кен тамырлы тарихтың ақиқат жайттары, адам мұраты мен қайраты, қоғам мен заман шын­дығы, дала дидары мен ғалам ға­жайыптары, табиғат тылсымы кең көлемде қоз­ғалады. Ұлт тарихы мен руханиятындағы алып­тар мен асылдар шоғырын құраған – Шо­қан, Абай, Ыбырай, Сәкен, Ілияс, Бейім­бет, Қажым, Мұхтар, Әлкей тағы басқа ұлт­ пен ұрпақ қамына қатысты көзқарастары, Отан­ мен отбасы, қоғам алдындағы жа­уапкершілік жүгі, адам мұраттары, тұлғалық сыр­-си­паттары жан-жақты ашылады. Бас­тысы, бабалар рухына тағзым, тарихтан та­ғылым, өмір шындығы мен уақыт бедерлері бейнелі де сырлы сипат алады.
Жастық жырлары, махаббаттың құ­дірет-күші – «Ұнатып едім», «Махаббат», «Са­­ғыныш», «Сезім», «Нәзік», «Қош­тасарда», «Оралшы бір», «Сүйе білсең» сын­ды өлеңдердің асыл арқауын құ­райды. Жас­тық, достық, махаббат мерейі мәнді де нәрлі.
Көңілді тербеп, жан-жүректі қозғап, сыр се­зімді билеп алған – жастық жырлары, ма­хаббаттың мәнді-нәрлі сипаттары, күйі­нішті-сүйінішті сәттері де достық нұрымен, жас­тық жалынымен қатар беріліп, сенімді су­реттеледі. Ақындық өнер, оның қуаты мен көр­кемдік қайнары да шынайы шындық тұр­ғысынан жырланады.
Ақын өлеңдерінің ағысты арналарының бір бөлігін – «Ирак сапарынан», «Сарыарқа са­парынан», «Қарақалпақ сапарынан», «Ита­лия сапарынан» сияқты топтама жыр­лар құрайды. Көз көріп, көңіл күнделігіне түс­кен көрініс-суреттер, белгі- ерекшеліктер де назар аудартып, ойлы өрнек, сырлы сезіммен мәнді-нәрлі мағыналы жайттарды қозғайды. Бұ­дан басқа, «Кавказ шыңы», «Қарақұм», «Теңіз мінезі», «Магнолия», «Машук», «Гагра ақ­шамы», «Карл қайнары», «Самарқан», «Ақ­марқа-Алтай», «Марқакөл», «Көкше», «Оқ­жетпес» өлең-жырлар әсерден ту­ған, әсемдігі мен көркемдігі келіскен жақұт жыр­лардың жиынтығының қатарына жатады.
Ақынның өлең-жырларын қайта оқып, зерт­­теп-зерделеген тұста, сөз жоқ Жер пла­не­тасының басты тұлғасы, қоғамның қоз­ғау­шы күші, ақыл-парасат иесі – адам өмірі мен еңбегі, қайраты мен тәжірибе, та­ғы­лымы, алдыңғы кезекте орын алады. «Жер тұт­қасы – адам!» деп нағыз адам бей­несін, өмі­рі мен еңбегін, отан мен отбасы, қо­ғам ал­дындағы жауапкершілік жүгін, мән­ді­-нәр­лі тұстарды, сәулелі сәттерді кең түр­де аша­ды. Бұдан басқа, «Дала», «Бұлт», «Өмір за­ңы», «Уақыт құзыры», «Ғылым», «Ой», «Сөз», «Сыр», «Этнографиялық өлең­дер» адам­ әлемі, адамдық пен адалдық, қо­ғам, за­ман, еңбек, уақыт бедерлері жан-жүректен қоз­ға­лып, көңіл толқындары, мейірім шуа­ғы, сәулелі сәттер терең тебіреніс-тербе­лістермен беріліп, табиғи қалпында көркем, мән­ді, жүйелі жеткізіледі.
Т.Әбдірахманова аударма ісімен де ай­на­лы­сып, бұл бағытта бірқатар еңбек ат­қар­ғанын аңғарар едік. Атап айтқанда, Евг. Юн­­ганың «Даңқы өшпес кеме», М.Стель­мах­тың «Адам қаны – су емес», сондай-ақ Л.Татьяничеваның, Т.Кузовлеваның өлең-жырларын еркін де жатық аударды. Оның үс­тіне, ширек ғасыр бойы ән қанатында жүр­генін қалың жұртшылық жақсы біледі. Ән­-­әуенді серік етіп, Ж.Елебеков, Қ.Бай­сейітова тағы басқалардың жоғары да жылы іл­ти­паттарын естиді. Белгілі әншілер Р.Есім­жанова, Ж.Омарова, Р.Қойшыбаева тағы бас­қаларымен қатар өнер жарыстырып, көп­шілік алдына шықты. Өнерпаздық қыр­ларын кең көлемде көрсетті.
Т.Әбдірахманованың ұлттық әдебиет та­ри­хына, әдебиеттану ғылымына қосқан сү­­бе­лі үлесі барын да айтқан жөн. Бұл ба­ғытта да ерен еңбек етті. Ойға алсақ, ­М.Әуе­зовтің ғы­­лыми жетекшілігімен қор­ғал­ған – «Ілияс Жансүгіровтің лирикасы» ат­ты­ кандидаттық дис­сертациясы «Ақын сы­­ры» атты кітапқа ай­налды (1965). І.Жансүгіровтің ақындық әле­мін, өлең өн­еріндегі өрнекті өрістерін, бей­нелі сөз, өткір ой, ұтымды жайттарды жет­кізудегі белгі-ер­екшеліктерін, тақырып мә­нін, жанр жүйесін, көр­кемдік қайнарын, эс­тетикалық құн­дылықтарын, ой мен сөз си­па­тын, басқа да та­лант табиғатына тән өзін­дік мүмкіндіктерін кең түрде қарас­тырады.
Т.Әбдірах­манованың «Қасым Аман­жоловтың поэтикасы» атты зерттеуі та­нымал ақынның шығармашылығы ха­қындағы алғашқы еңбек, зерделі зерттеудің бірі.
Зерттеу еңбекте Қ.Аманжоловтың ақын­­­дық мұ­ра­сы, тақырыптық һәм жанр­лық ­ жүйесі, идеялық және мазмұндық мәні, көр­­кемдік мұраттары мен образдық, түр­лік ерек­шеліктері кең көлемде қарас­тырылады.
Зерттеудің «Кіріспе» бөлімінде – әде­биеттану ғылымындағы поэтика мәселесі, Аристотельдің «Поэтика» еңбегі мен одан кей­ін­гі кезеңдердегі зерттеу жүйесі, арғы-бер­гі дәуірлердегі көзқарастар мәні ай­қындалады. Нәтижесінде: «…поэтика – зерт­теуге алып отырған обьектінің күллі табиғаты… поэтика – көркем творчество та­би­ғаты туралы ғылым», – деген қоры­тындыға келеді. Қ.Аманжолов жөнінде әр жыл­дары айтылған-жазылған мақала, зерт­теу, естеліктер мәні мен сырына кеңінен тоқталады.
«Өмір-өлең» атты алғашқы тарауда Қ.Аманжоловтың халық әдебиетінен нәр алғаны, өзіне дейінгі поэзия үлгілерінен үй­ренгені сөз болады. Ілияс Жансүгіров поэ­зиясының әсері барына, үлгі-өнеге тұт­қа­нына мән береді. Ұлы Отан соғысы ке­зеңін­де кемелдене түскені атап өтіледі. «Ақын өлімі туралы аңыз» поэмасы қазақ поэ­зиясында елдік-ерлік үлгісін көр­сеткенін баса айтып, әсіресе, ондағы су­реткерлік, шынайылық та сыршылдық, эс­тетикалық қуаты кеңінен көрсетіледі. Қо­ғам, адам, заман мұраттарын кең түрде жыр­лағанына мән беріліп, айрықша ата­лады.
Зерттеу еңбектің «Зергер ой – зерлі сөз» бө­лімінде Қ.Аманжоловтың поэтикасына қа­­тысты дүниетаным арналары, көркемдік-эс­­­те­ти­калық­ мұраттар, ұлттық-ин­тер­на­цио­налдық сипаттар, бейнелік-тілдік ерек­шеліктер, өлең өлшемі, шеберлік мә­селесі кең орын алады. Халық әдебиетінен нәр алғаны, тақырыпқа жіті мән бергені, идея­ мен мазмұн құрылымы, мәтін құ­бы­лысы, стильдік сипаттар Абай әлеміне еркін еніп, оқып-үйренгені, І.Жансүгіровтің поэ­зиясын өнеге тұтқаны дәлелді-дәлдік, талдау-салыстырулар арқылы беріледі.
Ақындық өнердің өріс-өресін айқын­дайтын – тіл байлығы, сөз төркіні, оны жет­кізу мен қолданудағы амал-тәсілдер жүйесі, мән­дес сөздер сипаты, градация-дамытуды жиі қолдануы, сондай-ақ синоним, омоним, ан­тоним, неологизм, метафора, кейіптеу, символ, синекдоха, ирония, сарказм, ұлғайту, литота, фигуралар жиі ұшырап, оны көбінде көркемдеу құралдары арқылы беріп, осының негізінде жаңашылдық рухын, адам образын ашу бағытын, мағыналық айқындауда кеңі­нен қолданғанын танып-талдап, өзара салыс­тырып, жан-жақты ашады. Ақын поэзия­сын­да­ғы өл­ең құ­­рылысы, түрлік із­­де­­­­­­ніс­-­ерек­­ше­ліктер, 7 буыннан 16 буынға ұлас­қан – көп буын­ды өлең түрлері, ұйқас, ыр­­ғақ­қа қатысты сөз кестесі, көркемдік өрнектерге де кең орын беріледі. Қысқасы, Қ.Аманжоловтың поэ­тикалық жүйесін құрай­тын көркемдеу құрал­дары, оны қолдану ерек­ше­лік­тері, суреткерлік шеберлік сырлары, ізденіс арналары, ой мен сөз мәні жүйелі де жан-жақты ашылады.
«Ерен өнер – ерекше тұлға» деген бөлімін­де жазушы еңбегі көркемдік кеңістігіндегі стиль сипаттары, эстетикалық мәні, даралық белгі-ерекшеліктері айқындалады. Қ.Аман­жо­лов­тың стиліндегі ерекшеліктер қатарын-да ­– бүгінгі өмір шындығы, азаматтық пафос, пат­риоттық сезім, сөз өткірлігі айрықша аталады. Автор ой түйінін «…Қасымға тән стильдік ерекшеліктің бірі – бір ғана әсерден туған сезім толқынын сан қилы, көп көріністі суреттермен бейнелеу…
Қасым Аманжолов поэзиясы – дауылдай екпіннің, өткір ой, отты сезімнің поэзиясы…
Қасымдай ақынның қалыптасуы, дамуы, өз ұлт әдебиетінен лайық орын алуы – бүтіндей бір әдеби процесс», деп білдіреді.
Бұдан басқа, ақын-қаламгер Һәм ғалым Т. Әбдірахманова хақында М.Әуезов, Ғ.Мүсі­репов, З.Кедрина, Ф.Әлиева тағы басқалары маңызды ой айтып, мәнді пікір қалдырғанын да айту абзал. Жасыратыны жоқ, «Жақұт сөзбен өрілген жауҺар жырлар» (С.Досанов) қалың жұртшылық жүрегінен жол тапқанын да еске алу артық емес. Ақиқатында, ақын Т.Әбдірахманова туралы академик-жазушы М.Әуезов: «…Адам баласы дүниеде бар өнердің қандайын болса да игере, үйрене алады. Бірақ соның бірде-бірі оның бойына ана сүтімен туа біткен өнердей болмайды. Адам бойына ана сүтімен туа біткен табиғи өне­рін қадірлеп, соны дамытып ұстағаны абзал»,-деп бағалап, оның тысында барша шы­ғармашылық иесіне қатысты көзқарасын, та­лант табиғаты мен қалам қуатының мүм­кіндіктерін тамыршыдай тап басып көрсетуі, әр ке­зеңде-ақ басшылыққа алып, назарда ұстауға әбден болады.
Сондай-ақ Т.Әбдірахманованың шығар­машылық мұрасынан әр алуан жанрды қам­тып (ақын,аудармашы, ғалым), оның бәрі-барша­сында ұлттық мұратты арқау еткен, елдік мәселелерді кеңінен қозғап, түйінді жайт­тарға назар аударып, жан-жүрекке, көңіл­ге түрлі ой салған, жабырқатқан жай­ларды да, сәулелі сәттерді де өткір ұшталған қалам­мен еркін де бейнелі, бедерлі сипатта сурет­тегені, көркем де жүйелі жеткізілетіні ай­қын аңғарылар еді. Одан өзге, «Ақын сы­ры», «Қ.Аманжоловтың поэтикасы» сынды зерт­теу еңбектерінде жыр жұлдызы, өлең-өнер­дің өшпес өнегесін көрсеткен І.Жан­сүгіров пен Қ.Аманжоловтың шығар­машылық қырларын, ақындық өнердегі байланыс-сабақтастықты, ортақ мұраттарды іргелі ізденіс, байыпты зерттеу-зерделеуге негіз­деп, танып-талдаудың өзегіне айнал­дырғаны, басты ерекшеліктерге назар аударып, көзқарас пен қолтаңбаға, өнер өрісіне, сыр-сезім дүниесіне еркін енгені де кең көлемде қарастырылады. Осының негізінде өлең-өнердің қадірі мен қасиетін, көркемдік арналарын, мол мүмкіндіктері мен терең иірімдерін кеңінен көрсетеді. Ал аударма мұрасы мен сапарлар сазынан туған туындылары жан-жүректің қалауы, көңіл күнделігі мен терең тебіреністер нәтижесі екені анық. Маңыздысы, нені айтып, жазса да біліп-танып, зерттеп-зерделеп, көзбен көріп, көңіл көрігінде қорытылғаны, соны көркемдік қабылдау, мейірім шуағы мен сыр-сезімге бөлеп, аялағаны жүйелі жеткізілетінін байқап-бажаулау қиындық туғызбайды. Зерттеу жүйесі, баяндау мәнері, көркемдік қайнары да айқын.
Жалпы алғанда, ақын-қаламгер Т.Әбді­рахманованың шығармашылық мұрасы бай да байтақ әлем әрі алуан қырлы, мың сан арналы болып келеді. Қазақ руханиятының көгін­де – ақын-әнші ретінде еркін қалық­таған жырлы-сырлы сипаттары бар қы­рынан көрінгені де анық. Ал ғалым-қа­ламгер һәм аудармашы бағытында да ерен еңбек етіп, ұлттық сөз өнерін тақырыптық тұрғыдан байы­тып, жанрлық һәм көр­кемдік-эстети­калық құндылықтарын еселеп арттырғанын да айту абзал. Әсіресе, қазақ сөзінің, өлең-жыр­дың жарық жұл­дыздары І.Жансүгіров пен Қ.Аман­жоловтың ақындық әлеміне ер­кін­ еніп, оның талант табиғаты мен тағы­лы­мын, қасиеті мен құдіретін, көркемдік құн­ды­лықтарын зерттеп-зерделеп, танып-талдап кең түрде ашады. Бұдан байқа­ла­тыны, ақын-қаламгер Т.Әбдірахманова ұлттық сөз өне­ріне адалдық танытқан, оның дамып-өркендеуіне ерен еңбек етіп, сүбелі үлес қос­қаны айқын аңғарылады. Өлең өлке­сінде өзіндік өрнегі, аударма мен зерттеу ісінде байыпты көзқарасы мен ұстанымы берік – Т.Әбдірахманованың шығарма­шы­лық мұ­расы әркез назар аударып, көркемдік кеңістігімен баурап, рухани әсерімен нұр-сәулесін молынан түсіре берері хақ. Бұдан қалың көпшілік, әдеби қауым нәр алары да даусыз.

Рақымжан ТҰРЫСБЕК,
филология ғылымдарының докторы, профессор