Тамыры терең Астана

Астанаға келген адамды осынау ғажайып өлкенің толып жатқан құпиялары қызықтырады. Біздің мақсат – Астана қаласының ғасырлар мен мыңжылдықтарға табан тіреген тамаша тарихына барлау жасау, тарихи жадыны жаңғырту және Елбасымыз айтқан ұлттық қасиетімізді сақтаған кілт ұғымдарға, елорданың ерте замандағы ескерткіштерін сақтауға қатысты ұсыныс жасау.
Қазір Астананың халқы 1 миллионға жуықтады, соның ішінде қаншасы бұл өңірдің бұрын Қараөткел атанғанын біледі? Қаладағы Нұра өзенінің жағасында Тайтөбе аталатын төбе бар, осы төбенің аты қандай мағына береді? Астананың орталығындағы Сине-Темпоренің арғы тарихы бар ма? Әлде кейін пайда болған құрылыс па? Осының бәрі де астаналықтар мен жалпы қазақстандықтар үшін тек қызықты тақырып қана емес, тарихи таным мен отаншылдықтың көзі. Алдымен, Қараөткелден бастағымыз келіп отыр. Бұл қай жерде болды, қай заманнан басталады?

Қараөткел – ерте замандардан бері Ұлы даланың ірі сауда орталықтарының бірі болған жер. Оған бір дәлел Қараөткел маңындағы ерте түрік көшпелі және отырықшы елдерінің толып жатқан қорған-обалары мен қалалық қоныстары. Ю.Шмидт өзінің «Очерки киргизской степи к югу от Арало-Иртышского водо­раз­дела в Акмолинской области» кіта­бында Қара­өткел туралы (Караут­кульский брод. Ши­риною 35 сажен (1 сажын-2,1336 м-Ж.А.), глуби­ною по спаде воды 1 аршин (1 ар­шын-71,12 см), дно твердое» деп сипат­тама жасайды (с.128). Қараөткелге барлау жұмысымен ХІХ ғасыр басында келген под­полковник Шубиннің Омбы облы­сының бастығы, генерал-лейтенант Де Сент-Лоранға Ақмола сыртқы округін ашу туралы 1830 жылғы рапортынан: «Место сие состоит над самой рекою Ишима, и оно безопасно от наводнения во время весны, где весьма можно сво­бодно расположить построение казенных зданий и подле онаго пролегает караван­ная дорога, по которой из всех мест как то – Бухарии, Ташкении, Кокании, с Семи рек и прочих азиатских владений проходят тор­говцы с караванами на Петропавловск и из оного в те вла­дения. Караваны сии имеют стечение всегда при урочище Карауткуль, которое отстоит от пред­пологаемого места только в 4 верстах. Они находят­­ся тут по одному месяцу, а иногда и с половиною, разменивают один другому свои товары и напоследок так случается, что некоторые сбыв избыток свой или товар возвращаются в свои отечества».
Қазақтың ауыз әдебиетінде Қараөткел аты жиі кездеседі, ал әндері мен күйлеріне келсек, қазақ тү­гілі өзін «шалақазақпын» дейтін Ғазиз ақынның: «Атандым Ғазиз ақын бала жастан, Ақын жоқ Қараөт­келде менен асқан» деген өлең жолдарын еске түсірсек болар. Қараөткел – қазақ баласы бірнеше ұрпақ бойы армандаған қазақтың тәуелсіз өз Астанасы. Қала сәулетінен дүниенің төрт торабының үлгілерін көреміз, осы төрт тораптың басын қосып тұратын қаланың өзіндік тарихы, қазақ аталатын бәйтеректің өзегіне жалғасатын тамыры болуы керек.
Біздің ұсынысымыз – Қараөткелге арналған белгі жоқ. Ең болмағанда, өткел­дің аузына тақта орна­тыл­маған. Кенесары көшесі сол Қараөткелден басталады, неге қала әкімшілігіне сол жерге сәнді бір ескерткіш орнатпасқа?!
Екіншіден, қазіргі күні астана­лықтардан, жалпы қазақстандықтардан біздің байтағымыздың ең көне ескерткіші қайсы деп сұрасаңыз, Бұзоқты айтады. Астананың ең ескі құрылыстары қаланың өз ішінде, оның ең мықты ескерткіші – қазіргі Сине-Темпоре, бұрынғы Керуен сарай. Ресей осы жерге келіп, бекі­ніс қорғанын салған соң Керуен сарайды «Гостиный двор» деп атады. Кейін Кеңес үкіметі орнаған. Керуен сарайды «ЦУМ» деп өзгертті. Ал Тәуелсіздік алғалы бері Сине-Темпоре деген атауды малданып жүрміз. Осы мағынасыз Сине-Темпоре атауы «Ке­руен сарай» болып өзгерсе, деген ұсыныс-тілегіміз бар.

Қараөткелдің орталық бөлігінде салмақты зерттеу жұмыстары жүргізілсе, Керуен сарайдан басқа да егінші, қол­өнерші, саудагер қауымдардың отырықшы қо­ныстары табылатыны сөзсіз. Бұл зерттеуді біз Сине-Темпоре қабырғасына «бұл жерде ежелгі замандардан бері Керуен сарай болды» деген ескерткіш тақтадан бастауымыз керек.
Үшіншіден, Есіл мен Нұра арасындағы жадағай, жайлы өлкеде Тайтөбеден биік жер де жоқ. Оның басына шықсаң, көз жетер маңайдың бәрі алақанға қойғандай көрініп тұрады.
Біздің қолымыздағы барлық дерек­терді салыстыра қарасақ, қазақ «Ақ мола» атап кеткен ортағасырлық кесене Тайтө­бенің басында тұрған. «Мола» атауы антика дәуірі тарихшыларының, мысалы Прокопидің еңбектерінде «мола» сөзі «қамал» мағы­насында қолданылады. Тайтөбе басында күйдірілген кірпіш ізі жоқ, осыған қара­ғанда, Ақмола «Дом­бауыл», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» ескерт­­кіштері сияқты «дың» түрінде тастан қаланған шошақ құрылыс болды ма деп жобалаймыз. Тайтөбенің басында Сақ дәуірінің қорғандары және диаметрі көлемді қарауыл мұнара мен құрылыстың орны көрініп тұр. Әрине, мың жылдан аса аяқасты болып жатқан ескерткіштер тозады. Дегенмен әлі де Тайтөбенің көне тарихынан бағыт-бағдар беріп тұрған сол қорған-обаларға күтім керек-ақ.
Ақмола өңірі – қазақ хандарына мекен болған жер. 1825 жылғы атақты кеншілер әулетінің өкілі Демидов жазбаларында «По р.Нура вниз до р.Ишима к тому месту, где, по показаниям Шангина и Назарова, обе реки сии и теперь уже почти соеди­няются, где у горы Ак-Мулы кочует извест­ный в степях хан Вали…» деген мәлімет бар.
Бұл атау – қазақ халқының эпикалық жырларына еніп кеткен белгілі топоним­дердің бірі. «Тайтөбенің басында әкесі Ер Көкшенің кегін даулаған Ер Қосай мен Қобыландының арасында адам баласы бұрын-соңды көрмеген жекпе-жек болды» дейді Г.Потанин жазып алған қазақтың батырлық ертегілері. «Ер Көкше» мен «Ер Қосай­дың» заманы деген қай уақыт мұғдарына келеді дегенге жауап беру өте қиын. Біздің ойымызша, Ғұн дәуірінен басталса керек.
Тайтөбе деген сөздің мағынасы да жауынгерлік заманнан өз шешімін табады, себебі «тай» сөзі оның ертеде қара­уыл төбе қызметін атқарғанын білді­реді. Қазақ тіліндегі «тай» сөзінің түпкі мағынасы биік, дөңес, шатыр деген сипатта. Осыдан келіп «тай» сөзі күзет орны, қарауыл қарайтын жер, қарауыл басы деген мағынада дамыған. Көне түркі дәуірінде «тай бегі» (қарауыл басы), «тай білге тұтық» (қарауыл салығын жинаушы) деген мемлекеттік лауазымдар болған (Древнетюркский словарь. Л.,1969. с.527).
Тайтөбе – тарихи-мәдени қорық болуға лайық орын. Сондықтан ауыл, аудан, қала басшылары осы бір қасиетті төбені сақтауға, көркейтуге басты назар аудару­лары керек деген пікірдеміз. Бүгінгі күнге дейін біз қанша жазсақ та, Тайтөбе басына ескерткіш-тақта орнатылған жоқ, сол төбенің етегінен ақ балшық алып жатқан құрылысшылардан басқа ешкімге керегі болмай тұр.
Астана қаласының ортасымен өтетін кішкене Ақбұлақ өзенінің тарихы да қызық. Қариялардан сұрастыр­сақ, бұл өзеннің байырғы атауы – Ащыөзек. Ресей империясы заманында «Соляная балка» атанған дейді. Кеңес дәуіріндегі Гребной каналын, қазақ­шалап Есу каналы деп те атап жүрді. Қазіргі күні бұл жерге, Ащыөзекке еш қатысы жоқ Ақбұлақ атын бердік. Бұл өзенге өзінің байырғы атын қайтарып бергеніміз дұрыс. Ащыөзек – тарихи атау. Біздің қазіргі сөздік қорымыз сондай жұтаң, себебі тарихи атауларды жадыдан алып тастадық.
Әбден таптаурын болған Ақбұлаққа қарағанда, осы жердің табиғатын да, тарихын да ашып тұрған Ащыөзек тамаша атау емес пе?
Астана қаласының іргесінде орна­ласқан Күйгенжар өткелі туралы да өте қызықты деректер бар. Күйгенжарда 2013 жылғы Л.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің экспедицияның зерттеу жұмыстары кезінде әз-Тәуке ханның жазғы ордасы табылды.
Әз-Тәуке ханның ордасы Күйгенжар маңында болды деген әңгіме ел арасында ертеден бар. Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің «Археология және этнология» кафедрасының ғалым­дары Күйгенжар маңында этноархео­логиялық іздестіру жұмыстарын жүргізді. Есілдің осы Күйгенжар тұсында қазақтың бірнеше мың жылдық тарихына қатысты толып жатқан ескерткіштер кездеседі. Оның ішінде тас дәуірінің қоныстары мен қару-жарақтары, сақтардың жан-жағын орлаған үлкен обалары, ірілі-ұсақты қыстаулары мен қорымдары. Әсіресе, қазақтың қазіргі күнге дейін жалғасып келе жатқан қорымдары ашық аспан астын­дағы бірнеше мың жылдық­тың мұражайы сияқты. Қазақ даласының қай жерінде болса да, өзіне дейінгі мәдениет ескерт­кіштерін жат­сынбай, өзінің қорымы есебінде сақтаған елден айналсаң болмай ма? Ақыр түбінде әз-Тәуке ханның ордасы Күйген­жардың қоры­мының ішінен шықты. Қорғанның оңтүстік жағы – 60, солтүстік жағы – 40, ал ұзындығы – 100 метр. Бекініс қорғанның сыртынан да, ішінен де терең ор қазылған және ол орлар Есілмен арық арқылы жалғасады.
Әз-Тәуке ханның жазғы ордасына кіретін қақпа екеу болған екен. Оның бірі – шығыс жақтан, яғни негізгі дарбаза және екіншісі – батыс жақтан қосалқы қақпаның орны көрінеді. Қорғанның ішінде ескілікті саман мен шымнан салынған құрылыс­тардың орны аңғары­лады, бірақ олардың не зират, не қоныс-жай екенін арнайы қазба жұмыстарын жүргізбей тұрып анықтау қиын. Біз «әз-Тәуке бекініс-қор­ғанның ішінде он екі қанат киіз үй тігіп отырды» деген жорамал ұсынамыз. Бүгінгі күні қорғанды бүкіл периметрі бойынша ХХ ғасырдың басынан бастап салынған зираттар қоршап тұр. Бірнеше құрылыс, соның ішінде христиан бейіттері, қорғанның ішіне де еніп кеткен.
Қазіргі уақытта әз-Тәуке ханның Есіл бойындағы, Астана іргесіндегі жазғы ордасы ерекше қамқорлықты қажет етеді. Астана қаласы әкімдігі бұл ғажап ескерт­кішті зерттеуге, не болмағанда, қорғауға қашан көңіл бөледі деп отырмыз.
Астана қаласының ескі бөлігіне та­маша көрік беріп тұрған құрылыстардың бірі – диірменші Моисеев үйі аталатын ғимарат. Өкінішке қарай, өлкетануға және қала құрылысына арналған әде­биетте бұл үйдің тарихы, оның алғаш­қы иесі туралы мәлімет аз. Қазіргі тарих­шылар Совет заманында қалыптасқан сүрлеумен осы ескерткіш туралы сипат­таманы «Ескерткіш ғимараты Ақмола өңірінде Кеңес үкіметінің орнауымен тығыз байланысты» деп бастайды (Астана қаласының тарихи-мәдени мұрасы: ескерткіштер жинағы. Астана, 2011. 156-157-беттер). «Қараөткел диірмен­шілердің қаласы болды» дейді біздің қолымыздағы деректер. Диірмен­дердің көп болуына не себеп? Біздің ойы­мызша, ең басты себеп – Ақмоланың мал баққан қазақ баласы мекен еткен далалық алқаптардың шекарасында тұрған ең көрнекті қала екендігінде. Сонау Шу мен Сарысу бо­йын­дағы қазақ баласы қысы-жазы ұнды осы Қараөткелден алады. ХХ ғасырдың басындағы статистикалық деректерге жүгінсек, Ақмола уезі бо­йынша әр қазақ орта есепке шаққанда, жылына 9,5 пұт нан, 4 пұт ет жейді.
Ертеде Қараөткелдің жан-жағында жүздеген жел және су диірмендері болған. ХХ ғасырдың басында қаланы сипаттай келе П.Головачев: «Город окружен с одной стороны целой сотней ветряных мельниц» дейді. Нақты статистикалық деректерге қарағанда, Қараөткелде 1913 жылы 70 шақты жел диірмен болған. Есіл мен Нұра өзендерінің бойында, судың ағысын пай­даланып жасалған су диірмендерді ешкім санаған да жоқ шығар. Бұл дегеніңіз – нағыз «жасыл экономика» емес пе? Неге олардың бір-екеуін қайта қалпына келтір­меске? Бір жағынан, танымдық дерек, екінші жағынан, ағылып келіп жатқан туристерді алып баратын нысан болар еді.
ХХ ғасыр басында Қараөткелдің жалғыз фотографы К.Шахов түсірген суреттердің бірінен екі қабатты сәнді, еңселі құрылыс­ты байқауға болады. Астыңғы қабаты кірпіштен, үсті ағаштан салынған өте сәнді үйдің бұ­рыштары мұнара тәрізді көтерілген. Шатыры көтеріңкі, орта тұсынан жоғары өрлеп ерекше саты­ланған, терезе жақтау­лары мен шатырдың етегі бай ою-өрнектермен безендірілген. Бұл үй Керуен сарай алаңын (қазіргі Сине-Темпоре маңы) Шіркеу көшесі бөліп тұр, қазіргі көшелер ретіне қарасақ, Абай мен Бейбітшіліктің қиылысы. Қазақстан үкіметі Ақмолаға көшіп келген уақытта осы үйдің орнына Парламент ғимараты салынды. К.Шахов фотосуре­тіндегі үйдің иесі – Ақмоланың атақты көпесі Ғалиасқар Халфин.
Қазақстан Президенті жанындағы Мем­лекеттік басқару академиясы ор­на­лас­­қан ғимараттың қабырғасына «Бұл жер­д­е Ақмоланың атақты көпесі Ғалиасқар Хал­финның үйі болған» деп неге жазып қой­масқа?!
ХІХ ғасырдың 20-жылдары Ресейдің қазақ жерінің солтүстік бөлігіне дендеп енуі, Жайық пен Ертіс бойынан қазақты оңтүстікке қарай ығыстыруы, әр жерде дуан орталықтарының салынуы көшпелі мал шаруашылығына аса қатты соққы болып тиді. Шоқан Уәлиханов пен Мұса Шормановтың Батыс Сібір генерал-губернаторының атына жазған арызында қазақтың «Жаңа низамға», яғни 1822-1824 жылдардағы реформаларға дейінгі заманда ауқатты өмір сүргені айтылады: «В старые времена, во время опустоши­тельных войн и вседневной баранты, каза­хи были богаче, чем теперь, и повсе­мест­ные упадки случа­лись редко… Что сибирские казахи были богаче до осно­вания приказов (дуандардың ашылуы туралы – Ж.А.) – это факт, непод­вер­жен­ный ни малейшему сомнению: стоит только посмотреть на число скота, который был пригоняем на Оренбургскую и Сибирскую линии в конце прошлого и в начале нынешнего столетия, и на официальные исчисления 20-х и 30-х годов (XIX ғ. – Ж.А.). В эту последнюю эпоху было немало казахов, имевших 10-ты­сячные табуны лошадей».
Бұл жерде Шоқан мен Мұсаның айтып отырғаны – қазақтың даңқын шығарған Сапақ, Алдажұман, Азынабай және Бапақ сияқты Сарыарқада теңдесі жоқ атақты жылқылы байлар. Қайырусыз жылқы баққан қалың елді орыс отар­шылдығына қарулы күреске шақырған Кенесары хан әуелі осы құт иелеріне сүйенді. Кенесары айтқан екен дейді: «Мақсатыма жету үшін Құдайдан Орта жүзді бер деп сұрадым, екінші, жаужүрек батырларды сұрадым, үшіншіден, Аққошқар мен Алдажұманды, Азына­байдың Сейтені мен Тайжанын сұрадым. Құдай бұл тілегімді берді. Бұлардың жылқысы менің әскеріме мі­не­тін ат болды, ішетін ас болды деп есеп­тедім. Сондықтан бұлар – менің досым, мен – бұлардың досы­мын. Өздерің білесіңдер, бұлар – Құдай еркелет­кен адамдар. Құдай еркелеткен адамдарды мен де еркелетуім керек, Құдайдан үлкен емеспін».
Қазақ шежіресінде Азынабай балалары Сейтен мен Тайжанның орыс отаршыл үкіметіне қарсылығын осы Ақмола бе­кінісінің салынуымен байла­ныстырады. Бірталай деректерден Сейтен мен Тай­жанның 1838 жылы Ақмола шабуылына тікелей қатысқанын көреміз. Саққұлақ шежіресінде «Келген бетте қол казармаға қарай бет қойып еді, алдынан бір-екі кісі оққа ұшып жығылған соң, тайып шыға берді. Сейтен, Тайжан екеуі қолына екі шиті мылтық ұстаған, екеуінің де белінде шашақты ақ найза, астарында ауызымен құс тістеген семізден қатырып тастаған екі боз ат. «Абылайлап» ұран салып шегінген қолды қайта серпіп, казармаға айдады. Бір кезде қол бет қойып, казармаға есік пен төрдей жер қалды. Сол кезде тесіктен атқан мылтық дүрс етіп, қолдың алдына түсіп, бастап жүрген Тайжанның атына оқ тиіп мұрттай ұшты, қатардан 4-5 адам жығылды. Қол қайта серпілді. Тайжан біреудің атының құйрығынан ұстап, ілесіп аман шығып кетті» деп, осы оқиға бүге-шігесіне дейін сипатталады.
Кенесарының Ақмолаға шабуылынан кейін Ресей бірден жазалау шараларына кірісіп кетті. 1838 жылдың шілде айының соңында жазған хабарында войсковой старшина Карбышев Сейтен мен Тайжан ауылдарын Жақсы-Қоң мен Қыпшақ өзендерінен жоғары Ұлытауға қарай өрлеп келе жатқан жерінен кездестірді. Осы жерде Сейтен мен Тайжанның шешелері, әйелдері, қыздары аманат есебінде тұтқындалды. Ақыр түбінде осы мәселе 1839 жылы жазғытұрым Сейтен мен Тай­жанның өз еркімен орыс қолына түсуіне алып келеді.
Тайжанды қарала бағанға байлап, Ақмола бекінісінде атқаны да, сол жерде жерленгені де белгілі. Қазіргі көшелердің есебінен қарасақ, бекініс орны бір қапталынан Желтоқсан, екінші қапта­лынан Сарыарқа, қас бетінен Кене­сары көшелерінің арасында. Бекіністің орталық алаңы – қазіргі күні Ирченко мен Красная көшелерінің қиы­лысына сәйкес келеді. Ендеше, Тайжан батырды да сол жерде атты деп болжам жасаймыз. Егер бір замандарда Тайжан Азынабай­ұлына арнап ескерткіш, не тақта орна­тылатын болса, ол тура осы қиылысқа орнатылса керек-ті.
Астана маңында киелі ескерткіштер аз емес, оларды назардан қалдыруға бол­майды. Солардың ішінде Целиноград ауданы Семеновка ауылы жанындағы Қараменді батыр кесенесі ерекше атауға тұрарлық. 1922 жылы Қазақстанда Кеңес үкіметі жаңа орнап жатқан аласапыран тұста, қараөткелдік қазақ азаматтары қаланың Атбасарға шығатын жағында Қараменді батырдың бейіті маңында (қазіргі Семеновка ауылы) Кенесары мен Наурызбайдың қаза тапқанына 75 жыл толуына арнап ат шаптырып, ас берген екен. Осы аста қазақтың Хан Кенесі, оның соңынан ерген серіктері Нау­рызбай, Ағыбай, Жанайдар, Жеке батыр, Бұғыбай, Танаш, Басығаралардың аттары аталып, олардың аруақтарына дұға оқылыпты.
Бүгінгі күні біз «Рухани жаңғыру» бағ­дарламасын іске асырып, киелі жер­лерді, ескерткіштерді түгендеп жатыр­мыз, неге Астана іргесіндегі Қараменді батыр кесенесін қамқорлыққа алмасқа?!
Ақмоланың көне ескерткіштерінің бірі – ішкі түрме. 1903 жылы Қараөткелде болған П.Го­ловачев қаланы сипаттай келе: «Областной город Акмолинск или Акмолы, основан чисто по стратегическим сообра­жениям для удержания в повиновения казахов, кочевав­ших по Ишиму…. Он сос­тоит из трех главных частей, отде­ленных одна от другой громад­ными пустырями, из которых один на­зывается базарной площадью (Конгресс-Холл маңы – Ж.А.). На вид­ном месте, на одной площади с собором, думой и гостиным двором находится острог, квадрат в 20 сажен по сторонам, огороженный «палями» (заос­тренными бревнами) сажени на три высо­той» , – дейді. «Острог» деп орыстар сол кездегі түрмені атайды. Бір қызығы түрме сипаттамаға қарағанда, қазіргі қала әкім­шілігі (бұрынғы Александро-Невский соборы), М.Горький атындағы орыс драма театрының үйі (қалалық басқарма-дума), Сине-Темпоре дүкенінің (Керуен сарай – Гостиный двор) ара­сындағы орталық деген алаңға орналасқан болып шығады.
Жергілікті қазақ «ішкі түрме» деп атайтын ХХ ғасырдың басындағы сәулет өне­рінің бірегей ескерткіші де осы «ос­трогтың» жанынан салынған, бірақ ол әуел­де Мүгедектер үйі атанған. Біз бұл жер­де осы ғимаратты архитектуралық ес­керткіш деп атағанымызбен, шын мә­нін­де ол ескі құрылыстардың тізімінде де жоқ.
Қазіргі Т.Бигелдинов көшесінде орналасқан үш қабатты үй Совет кезінде НКВД-ның ішкі түрмесі аталған. 1914 жылы бірінші жаһан соғысы басталғаннан кейін екі қабатты болып қызыл кірпіштен өрілген бұл үй қазыналық ақшаның есебінен 1915-1917 жылдары бұрынғы Училищная көшесінде салынды.
Азамат соғысы аяқталып, ел бейбіт тіршілікке кіріскеннен кейін Мүгедектер үйінің басқа да бөлмелері босап, онда қалалық кітапхана, тарихи-өлкетану мұра­жайы, лекторлық топ, театр және концерт ұйымдары бас қосты. Осылайша, Мүге­дектер үйі енді Халық үйі немесе На­родный дом аталды. 1930 жылдың 2 нау­рызында Бунчук деген режиссер бастап, Украинадан келген театр труппасы «Дай сердцу волю – заведет в неволю», яғни «Жүрекке ерік берсең, құлдықтың қамытын киесің» деген спектакль беріп жатқанда, Халық үйі өртенді. 1931 жылы Қаз­стройпуть аталатын мекеме тек кірпіш қабырғалары ғана қалған Халық үйін қатырып жөндеп шығарды және содан кейін бұл үйге советтік милиция кірді. Тоталитаризм күшіне кірген 1931 жылдан бастап, бірде ОГПУ, бірде НКВД, бірде КГБ иеленді. Көшенің аты да осы жылдары өзгеріп, Коммунистическая атала бас­тады. Ресми қағаздарда милиция бөлімшесі аталатын, ал шын мәнінде НКВД-ның қызыл террорының ұясы. Қазіргі уақытта Коммунистическая көшесінің атауын қаһарман ұшқыш, осы өлкенің тумасы Талғат Бигелдинов атына ауыстырды.
Мүгедектер үйі 1982 жылы тағы да өртенді. Көп кешікпей 1983 жылы бұл тас үй қайта жөнделіп, енді екі қабаттың үстіне үшінші қабаты көтерілді. Бұл тас үйдің не себептен қайта-қайта өртенетіні белгісіз. Қараөткелдің ескі тарихынан хабардар бірді-екілі қариялар өрттердің бәрін осы үйдің тоталитарлық кезеңдегі қызметімен байланыстырады, бұл жерге жазықсыз жандардың қаны төгілген, азап көрген адамдардың назасы өтіп кеткен деп түсіндіреді. Ішкі түрме біздің тарихымыздың қаралы кезеңімен тығыз байланысты. Ішкі түрме өзінің әуелгі қызметіне, яғни не Мүге­дектер үйі, не Халық үйі болып қайтып келуі, ең бол­мағанда тоталита­ризмнің азапты дәуірінің музейіне айналуы керек.
Бұрын-соңды тарихты парақтасақ, Қараөткел ешқашан дін орталығы болған емес, бірақ қазақ заманында өткел маңын­да шағын мешіттер болған. Оның негізгі себебі біреу – бұл қоныс ежелден Ұлы даладағы үлкен сауда орталығы, то­ғыз жолдың торабы, оның үстіне Есілдің осы тұсы – даланың ұлы билеу­шілерінің тақ орнатқан жері. Ресей билігі орн­ағаннан кейін, Ақмола округінің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы осы дәстүрді жалғастырып, бекініс жанынан мешіт салғызады. Белгілі өлкентанушы А.Ду­биц­кий Қараөткелдің алғашқы мұсылман мешіті 1838 жылы салынды деп жазады (А.Дубицкий. Пройдемся по улицам Целинограда. Целиноград, 1990. 22-бет). Оның пікірінше, мешітті патша үкіметі Ресей мен Орта Азия арасындағы сауданы қолдау мақсатымен салған. Біріншіден, Қазақстанды Ресей бо­дандығына қарату барысында Патша үкіметі мүмкіндігі келгенше жергілікті елмен тіл табысып, оның көңілін табуға күш салды. Екіншіден, ислам дінін Ресей бодандыққа өткен елді тәртіпті басқаруға пайдала­намыз деген үлкен үміті болды, қандай дін болмасын адамнан қашанда әуелі Құдайды мойында, екіншіден патшаңды сыйла дейді. Үшіншіден, мешітке қыз­меткерлер Ресей татар­ларынан әке­лінді және жергілікті елдің көңіл-күйін бақылау үшін таптырмас қызмет атқарды.
Қараөткелдің алғашқы мешіті қорған­ның ішінен емес, сыртына ағаштан салын­ды. Қараөткелдің ескі мешіті 1920 жылы Совет үкіметі орнасымен отқа оранды. Ескі мешіттің жанып кеткеніне ызалы мұ­сылмандар қаражат жинай бастады. Осы бір азамат соғысынан жаңа ғана құтылған, елдің қолындағы мал селдіріп қалған жоқшылық уақытта қазақтың өз арасынан шыққан ірі сауда әулеті Қосшығұлов­тар мешітті қайта жаңғыртуды өз мойында­рына алды. 1976 жылы Ақмола облыстық мұра­жай қызмет­керлерінің сұрақтарына жауап бере отырып, қаланың байырғы тұрғын­да­рының бірі Николай Второв «Кощегулов Курмангали Баймұхамедович был крупный торговец, имел магазин в Гостинном дворе, конфетную фабрику, жил в доме, где до июня 1976 года разме­щался облатной суд. Он же по рассказам местных казахов за свой счет построил мечеть, где был пивзавод», – дейді. Бұл – қоспасы жоқ тарихи шын­дық. Осылайша, жанып кеткен ағаш мешіттің орнын күйген қызыл кірпіштен көтерді. Бір қызығы тас мешіт тура ағаш мешіттің сәулет өрнектерін қайталады, бірақ кірпіштен соққанның аты кірпіштен соққан, қаланың дәл ортасы өңі кіріп, жарқырап шыға келді.
Алайда бұл мешіттің өмірі ұзақ болған жоқ. Бір сөзбен айтқанда, 1930 жылдардың басында қазақ жеріндегі аштықты пайдаланып, большевиктердің мешітті жапқаны анық.
Большевиктер мешітті бірден қи­ратқан жоқ, алдымен оны тарихи-өлкетану музейіне берді. А.Дубицкий музей-мешітке 1930 жылы көшіп келді дейді, яғни мешіттің де осы жылы жабылғанына дәлелдің бірі. Музей болған уақытта мешіттің сәулеттік бейнесіне еш өзгеріс енген жоқ, оның биік мұнарасы да, күмбез-шатыры да, тастан өрген сыртқы шарбағының бағандары да сақталды… Мешіттің шарбағының сырты­нан музейдің шыныдан фотопа­вильоны салынды. 1940 жылы тарихи-өлкетану музейі казачья слободадағы Константин-Елена шіркеуіне көшірілді де, ескі мешітті үкімет Казпиво атала­тын зауытқа берді. Ақыры коммунистер бертін уақытта оны тас-талқан қылып бұзып, орнына бес қабатты тұрғын үй тұрғызды.
Қазіргі күні ескі мешіттің орнында, Иманов көшесіндегі бес қабатты Совет заманында тұрғызылған тұрғын үй бар. Осы үйдің қабырғасына «бұл жерде Қа­раөткелдің ескі мешіті болды» деп жазып қойса, нұр үстіне нұр болар еді.

Жамбыл АРТЫҚБАЕВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор

(Жалғасы бар)