Теңге тегеурінді бола ала ма?

Ұлттық валютаның әлсіреуіне, күшеюіне, талықси құлап, қайта ес жинауына куә болып келеміз. Әйтеуір, теңгеміздің басынан тұрақсыздық айналшықтап шықпай қойды. Өмірге келгеннен бері 72 есе арзандағанын айтпағанның өзінде, соңғы алты жылда екі рет бетіне су бүркіп әрең қалыпқа келтірдік. Девальвацияны айтамыз. Теңгенің тегеуріні соңғы уақытта қайта құлдырағандай. Министрдің «алда-жалда бір нәрсе бола қалса, үш сценарий әзірлеп отырмыз» дегені тағы бар. 

Өткен аптаның аяғында Үкімет басшы­сының төрағалығымен жиын өтіп, макро­экономикалық мәселелер талқы­лан­ған. Жиыннан соң Ұлттық экономика министрі Тимур Сүлейменов пікір білдірді.
– Рубльдің долларға шаққандағы бағамы мен теңге бағамының өсуіне жағ­дай жасайтын үш түрлі сценарий дайын­дадық. Макроэкономикалық тал­дау жасап, доллар өсімінің жалпы ішкі өнім­ге, инфляцияға, бюджет көрсет­кіштеріне және жұмыссыздық деңгейіне қалай әсер ететінін анықтадық. Егер сценарилердің бірі орындала бастаса, Үкімет пен Ұлт­тық банк бірлескен іс-қимылға кірі­се­ді. Ол біраз шараларды қамтиды, – деп еді ведомство басшысы.
Әлбетте, халық тағы бір девальва­ция­ның болуын қаламайды. Қазірдің өзінде теңгенің құнсыздануы – азық-түлік баға­сының жаппай өсуіне, бағаның қым­бат­тауына әкеліп соқты. Жұрттың бәрі бірдей жоғары жалақы алмайтынын ескер­сек, теңгенің рубльге еріп алып құлды­раңдауы ел азаматтарының арқа­сы­на аяздай батуда. Бүгін бір келі картоп алып, ертеңгіні ертең көреміз деп отыр­ған кей жұртқа – әлемдік мүдделер қақ­ты­ғысы түкке де қызық емес. Кім әлемдік дер­жава болуға ұмтылып жатыр, кім импералистік пиғылға тісті бақадай жабысып отыр, кім кімге экономикалық шектеу енгізуде… оны ойлауға, оқуға уақыт та, ынта да тапшы. Бірақ сондай әлемдік уақиғалар біздің елге ғана емес, бүкіл әлемге әсер етуде. Шикізаттық экспортқа ғана арқа сүйейтін Қазақстанға жаһандық өзгерістер тіптен қаттырақ кесірін тигізеді. Соңғы уақытта теңгені қалт-құлт күйге түсірген бір жағдай – АҚШ-тың Ресейге экономикалық санк­ция­лар тізбегін жариялауы. Қазір доллар­ға шаққандағы валюта бағамы – 325,80 теңге шамасында. 2014 жылдың 26 қара­ша­сынан бері алғаш рет Brent маркалы мұнайдың барреліне 75 долларға баға­лануы теңгенің сәл де болса нығаюына себеп болды. Осы орайда белгілі қаржы­гер маман Расул Рысмамбетовтің пікі­рін сұрадық. «Мұнай мен металл құны­ның жоғары болуы ғана – теңге тұрақ­ты­лығына кепіл дейді» ол.
– Ұлттық банк теңгені еркін айна­лым­­ға жібергеннен кейін, теңге курсы негізгі көрсеткіштерге тәуелді болып қал­ды. Олар – Қазақстан сыртқа экспорт­тайтын мұнай және металдың бағасы. Баға қаншалықты жоғары болған сайын, өзіміздегі доллар мен алтын қорын мейлінше көбірек сақтап, теңге курсын да тұрақты ұстай аламыз. Екінші көрсеткіш – бұл Ресей рублінің курсы. Олар – біздің ірі сауда серіктесіміз. Сол себепті, ресей валютасының құны әлсі­ре­се – теңге де төмен қарай құлды­рай­ды. Әйтпесе, қазақстандық сатып алушылар үшін отандық өнімге қарағанда ресейлік тауарлар тартымды болып кетеді.Егер соншалықты қатты санкциялар легі кел­месе, онда теңге осы дәлізде жүре бере­ді және оның курсына қатысты күрт өзге­ріс­тер болмайды, – дейді ол.
Маманның айтуынша, теңге мен дол­лар­дың қаттырақ нығаятын өз уақыты бар.
– Теңге тұрақсыздыққа ұшырауы мүмкін жылдың әртүрлі бөліктері бар. Бұл – мұнай және басқа да шикізатты елдер­дің Қазақстанда салық төлейтін уақы­ты. Бұл үшін олар өздерінің валю­та­ резервін сатып, теңге алады. Теңгеге деген қысқа уақыттағы сұраныс ұлттық валютаны күшті қылуға қауқарлы. Жыл соңында долларлық қарызы бар ком­паниялар доллар сатып алуға мәжбүр болады. Міне, сондықтан жыл соңына қарай доллар нығайып кетіп жатады. Сөйтіп, екеуі алмакезек күшейеді, – деді Рысмамбетов.
Ал Ұлттық экономика министрі қан­дай жағдайда да теңге бағамы үшін шек­тік меже бар деп сендірді.
– Үкімет ретінде Парламентке жол­да­ған әлеуметтік-экономикалық даму болжамында теңгенің долларға шаққан­дағы бағамын 340 теңге деп көрсеттік. Бұл біздің сенімді екенімізді айғақтайды. Теңге курсының одан артыққа көтерілуі мүмкін емес, – деді Т.Сүлейменов.
Ұлттық банк төрағасының орын­ба­сары Алпысбай Ахметовтің сөзінше, ұлт­тық валютамыздың қазіргі өзгеріс­те­рін девальвация деп бағалау қисынсыз. Себебі, мұндай ұсақ-түйек құбылулар басқа валюталарда да жиі болып тұрады.
– Ұлттық банктың сайтында апта сайын дамушы нарықтар валютасындағы өзгерістер туралы ақпараттар шығып тұрады. Ол жерден 4 пайызға дейін құбылған Бразилия мен Мексиканың, Түркияның валюта өзгерістерін көре­сіздер. Мұның бәрі – девальвация емес, тек валюта нарығындағы сұраныс пен ұсынысқа сәйкес орын алған ауытқу­шы­лықтар, – дейді Ұлттық банк төраға­сы­ның орынбасары.
Төраға Ақышевтың өзі теңге түп-тамырымен рубльге байланған деген пікірмен келіспейді. «Иә, біз бір-бірімізге тәуелдіміз, бірақ түбегейлі емес. Себебі, Қазақстан бәрібір санкцияға тікелей ілініп жатқан мемлекет емес. Біз әлемнің барлық елімен жақсы қарым-қаты­нас­та­мыз» дейді ол. Оның айтуынша, мұнай баррелінің 70 доллардан асуы – еліміздің төлем балансын нығайтады. Ал қаржыгер Расул Рысмамбетов болса, қазіргі валюта нарығы жағдайында теңгені рубльден бөліп қарау бәрібір қиынырақ деп есептейді.
– Бірінші кезекте Қазақстанның экономикалық қарқыны мұнайға тікелей тәуелді. Және ірі сауда-экономикалық одақтас, серіктес ретінде Ресеймен селбесіп тіршілік етеді. Сондықтан министрлік айтып отырған үш сцена­рий­дің жобасын былай болжай аламыз. Қазақстанда әдетте қарас­ты­ры­латын үш сценарий – мұнай бағасы, металл бағасы және рубльдің беталысына байланысты өрбиді. Егер рубльді құлдыратып жібе­рердей қуатты санкция салынса, онда сөзсіз теңгенің де басынан бағы таяды. Бірақ бұл үшін 1 долларға шақ­қан­дағы рубль құны 70+ ке дейін құлауы керек. Алайда менің көзқарасым бойынша, АҚШ салатын санкция соғысқа қара­ғанда сауда мәніне көбірек ие. Сол се­беп­ті, шұғыл әрі апатты шектеулер ен­гі­зі­леді деп ойламаймын, – деді қаржыгер.
Сарапшылар баяғыда-ақ теңгенің 5-10 жыл бұрынғы қайратына қайта міне алмайтынын ескерткен. Оған біз де кәміл сенеміз. Көпшіліктің аузында «доллар 180 болып тұрғанда мына жерді алып едік», «доллардың арзан кезінде ақша­ның күші бар еді» деген тәтті естеліктердің қалғаны қалған. Біз үшін теңге қазіргі күйінен сәл-пәл еңсе тіктесе де жаман емес.

Абай АЙМАҒАМБЕТ