كاسىپكەرگە قامقورلىق نەمەسە باستامالار بيزنەسكە نە بەردى?
بيزنەس بارلىق سالانىڭ ىرگەتاسىنا اينالۋعا جاقىن. نارىقتىڭ تالابى وسى بولىپ تۇر. بىر عانا مەكەمەنىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن لوببيزم «سالتاناتىن» ەسەپكە الماساق, مەملەكەت تاراپىنان جاسالىپ جاتقان باستامالار مەن ۇسىنىستار كاسىپكەرلىكتى قولداۋعا باعىتتالعان. بۇكىل بيزنەسمەننىڭ باسىن بىر ارناعا توعىستىرعان كاسىپكەرلەر پالاتاسى دا ۇكىمەتپەن بىرلەسىپ زاڭناما, كاسىپكەرگە كەدەرگى بولار مەملەكەتتىك قاداعالاۋ, ولارعا قارجىلاي جانە كەڭەس بەرۋ تۇرىندە قولداۋ كورسەتۋ شارالارىن تىڭعىلىقتى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسىپ باعۋدا. پرەزيدەنت «ادامداردى ناتيجەلى جۇمىسقا تارتۋ ۇشىن كوبىرەك مۇمكىندىك بەرىپ, ولاردىڭ جەكە كاسىبىن باستاۋىنا نەمەسە جاڭا ماماندىق الىپ, جۇمىسقا ورنالاسۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەكتىگىن» بيىلعى جولداۋىندا دا ايتىپ, ناقتى تاپسىرمالار بەرگەن ەدى. مىنە, سول جۇكتەلگەن مىندەتتەردىڭ جولعا قويىلعانىنا كوز جەتكىزەتىن تاعى بىر جيىن اپتا باسىندا استانادا وتتى.
شىرايى كىرە باستاعان شاعىن بيزنەس
ەلوردا كاسىپكەرلەرىنىڭ كونفەرەنتسيياسىندا ايتىلعان ماسەلەلەرگە توقتالماس بۇرىن ەلدەگى بيزنەس اتموسفەرانىڭ احۋالىن از-كەم سوز ەتسەك. سوڭعى بىر جىلدا وتاندىق شاعىن كومپانييالاردىڭ سانى 7,5 پايىزعا ارتقان. ناۋرىز ايىنا تيەسىلى ستاتيستيكا ەلىمىزدەگى 1,13 ميلليون ازاماتتىڭ جەكە كاسىپكەرلىك ستاتۋسىنا يە ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. بىراق وتكەن جىلمەن سالىستىرعانداعى وسىم نەبارى – 0,1 پايىز جانە ولاردىڭ تەك 881 مىڭى عانا جۇمىس ىستەپ تۇر. وسى تەكتەس مالىمەتتەرىمەن بولىسكەن Finprom ساراپتاما قىزمەتى ەلىمىزدە مەملەكەتتىك كومپانييالاردىڭ جەكە كاسىپكەرلەرگە قاراعاندا, زاڭدى تۇلعالارمەن, ونىڭ ىشىندە ىرى جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرىمەن, بانكتەرمەن جۇمىس ىستەگەندى قۇپ كورەتىنىن سوز ەتكەن. بۇگىندە سۋبەكتىلەردىڭ جەكە كاسىپكەرلىكتەن شاعىن بيزنەسكە قاراي ويىسۋى – مەملەكەتتىڭ دە كوزدەپ وتىرعان ماقساتى. بۇعان ۇكىمەتتىڭ 2017-2021 جىلدارعا ارنالعان ناتيجەلى جۇمىسپەن قامتۋ جانە جاپپاي كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ باعدارلاماسى دالەل. تىپتى ونى تولىق جۇزەگە اسىرۋ ۇشىن 2019 جىلعا دەيىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن – 122,5 ملرد تەڭگە, جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 135,8 ملرد تەڭگە قاراجات بولىنگەن. باعدارلامانىڭ بەرگەن جەمىسى مە, الدە باسقا فاكتورلار اسەر ەتتى مە بەيمالىم. بىراق ەلەكترمەن جابدىقتاۋ جانە تاۋ-كەن وندىرىسىندەگى جەكە كاسىپكەرلەردىڭ سانى تيىسىنشە 23 جانە 29 پايىزعا ارتقان. دەگەنمەن وزگە سەكتورلارعا قاراعاندا الى دە ساۋدا-ساتتىق, اگروونەركاسىپ كەشەنى جانە ترانسپورتتىق-لوگيستيكادا جەكە كاسىپكەرلەردىڭ جۇگى باسىم بولىپ تۇر. سونىمەن قاتار ستاتيستيكالىق دەرەكتەردەن كوتەرمە جانە بولشەكتىك ساۋدا, اۆتوكولىك جوندەۋ, اۋىل, ورمان, بالىق شارۋاشىلىعى مەن جىلجىمايتىن مۇلىك وپەراتسييالارى ارقىلى تابىس تابۋ ولاردىڭ وڭ جامباسىنا كەلىپ تۇرعانىن كورەمىز. ايماقتارعا كەلەر بولساق, قىزىلوردالىقتاردىڭ كاسىپپەن اينالىسۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى باسىم. ويتكەنى مۇندا بىر جىلدا جەكە كاسىپكەرلەردىڭ سانى 2,9 پايىزعا ارتقان. وكىنىشتىسى, ازىرگە وزگە وڭىرلەردىڭ كورسەتكىشى بۇدان تومەن دەڭگەيدە.
ماماندار حالىقتىڭ جەكە ىس باستاۋعا نەمەسە جۇمىس ىستەپ تۇرعان شارۋاشىلىقتىڭ وزىن ارى قاراي اينالدىرىپ اكەتۋىنە «ارزان» قاراجات كوزدەرىنىڭ قولجەتىمسىزدىگى كەدەرگى دەگەن پىكىردى جيى ايتادى. بۇل پرەزيدەنتتىڭ بيىلعى جولداۋىندا دا ەلەۋسىز قالعان جوق. «ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەت ەكونوميكا سالالارىنداعى ناقتى تيىمدىلىكتى ەسەپكە الاتىن ستاۆكالارمەن بيزنەسكە ۇزاقمەرزىمدى نەسيەلەندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن بىرلەسىپ شەشۋگە تيىس» دەپ تاپسىرما بەردى ەلباسى.
كاسىپكەردە قانداي ماسەلە?
ەلورداداعى كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ ديرەكتورى عاني تاسماعانبەتوۆ اتامەكەن بيزنەس-ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا قازىردىڭ وزىندە بۇل پروبلەمانى شەشۋدىڭ تۇرلى جولدارى قاراستىرىلعانىن ايتىپ قالدى. مىسالى, جۇمىس ىستەپ تۇرعان مەكەمەلەر وز ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ جانە ارى قاراي قىزمەت اياسىن كەڭەيتۋ ۇشىن بيزنەستى دامىتۋدىڭ جول كارتاسى ارقىلى نەسيە الۋىنا مۇمكىندىكتەر قاراستىرىلعان ەكەن. سونىمەن بىرگە, جاڭادان قابىلدانعان ەڭبەك باعدارلاماسى بويىنشا دا كاسىپ باستايمىن دەۋشىلەرگە تيىمدى شارتتار ارقىلى نەسيە بەرىلەدى. «نەسيەنىڭ باستاپقى پايىزدىق مولشەرلەمەسى 15 پايىز بولسا, ول جەڭىلدىكپەن 6 پايىزعا بەرىلەدى. سايكەسىنشە, 19 ميليونعا دەيىن 5-7 جىلدىق مەرزىمگە نەسيە الا الاسىز» دەيدى ول.
نەسيە كاسىپكەردىڭ بىر عانا پروبلەماسى ەمەس. ۇكىمەت تاراپىنان كورسەتىلىپ جاتقان مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋدىڭ وزى كەيبىرەۋلەر ۇشىن مۇڭ. سول سەبەپتى «بىر تەرەزە» قاعيداتى بويىنشا بيزنەسكە مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋ ۇدەرىستەرىن تسيفرلاندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى پرەزيدەنتتىڭ حالىققا جولداۋىنان ورىن تاپتى.
وسىعان دەيىن كاسىپكەرلەرگە قولداۋ كورسەتۋدە مەملەكەت پەن بيزنەس-سۋبەكتى اراسىنداعى نەگىزگى وپەراتوردىڭ بىرى سانالاتىن «دامۋ» قورى قىزمەت كورسەتۋ بارىسىن اۆتوماتتاندىرۋعا كوڭىل بولە باستاعانىن جازعان ەدىك. ول ماقالامىزدا قوردىڭ باسقارما توراعاسى اباي سارقۇلوۆتىڭ ىشكى بيزنەس-پروتسەستەردى اۆتوماتتاندىرۋدىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىك قولداۋ العان كاسىپكەرلەردىڭ سانى 4 ەسەگە ۇلعايعانى تۋرالى ايتقانىن تىلگە تيەك ەتكەنبىز. بۇل ماسەلە كەشەگى وتكەن استانالىق كاسىپكەرلەردىڭ كونفەرەنتسيياسىندا دا قارالدى. ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ توراعاسى تيمۋر قۇلىباەۆ جيىن بارىسىندا «بيزنەسكە ارنالعان ۇكىمەت» جوباسى اياسىندا مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىن رەينجينيرينگ جاساۋ مەن اۆتوماتتاندىرۋ, سونداي-اق وسى قىزمەت تۇرلەرىن بىر تەرەزە قاعيداتىنا نەگىزدەلگەن Atameken Services جۇيەسىنە ەنگىزۋ جۇمىسى اتقارىلىپ جاتقانىن اتاپ وتتى. ناتيجەسىندە, بيزنەسكە قىزمەت كورسەتۋ مەرزىمى 50 كۇننەن 1-3 كۇنگە قىسقارادى ارى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ الدىن الۋعا سەپتىگىن تيگىزبەك.
سىبايلاس جەمقورلىق دەمەكشى, مۇنى كاسىپكەر قايرات قۇدايبەرگەن ەكەۋى ەكى بولەك الەمنىڭ زاڭدىلىقتارىمەن ومىر سۇرەتىن شەنەۋنىكتەر مەن كاسىپكەرلەر اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ ناتيجەسى دەپ سيپاتتاپ بەرگەن. ايتارى بار ازاماتتىڭ بۇلاي دەۋىنە نەگىز دە جوق ەمەس. دەگەنمەن بيزنەسكە بوگەت بولاتىن بىرىنشى فاكتور – جەمقورلىقتى جويۋ ۇشىن مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ بارىسىنداعى ادامي فاكتوردى بارىنشا ازايتۋ – بۇگىن اتقارىلۋى تيىس شارۋانىڭ بىرى. بۇل تۋرالى پرەزيدەنت: «جەمقورلىقتىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان كۇرەس جالعاسا بەرەدى. كوپ جۇمىس ىستەلىپ جاتىر. سوڭعى 3 جىلدا عانا جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر مەن مەملەكەتتىك كومپانييالاردىڭ باسشىلارىن قوسا العاندا, جەمقورلىق ۇشىن 2,5 مىڭنان استام ادام سوتتالدى. وسى ۋاقىت ىشىندە ولاردىڭ 17 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە كەلتىرگەن زالالى وتەلدى. مەملەكەتتىك ورگاندارداعى پروتسەستەردى, سونىڭ ىشىندە ولاردىڭ حالىقپەن جانە بيزنەسپەن قارىم-قاتىناسىن تسيفرلاندىرۋ ماڭىزدى بولىپ سانالادى. اتاپ ايتقاندا, ازاماتتار وز وتىنىشتەرىنىڭ قالاي قاراستىرىلىپ جاتقانىن كورىپ, دەر كەزىندە ساپالى جاۋاپ الۋعا تيىس», – دەگەن.
تاعى بىر ماسەلە – اقپاراتتىق بازا. مالىمەتتەردىڭ بىر جۇيەگە كىرىكتىرىلمەۋى تالاي كاسىپكەردىڭ شارۋاسىنا كەدەرگى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اقپاراتتىق جۇيەلەرىنىڭ ينتەگراتسيياسى «بىر وتىنىش» قاعيداتى بويىنشا جەكەلەگەن مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋدەن كەشەندى قىزمەت كورسەتۋگە كوشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بيزنەس-كليماتتى جاقسارتۋ ۇشىن باتىل ىس-قيمىل تالاپ ەتىلەدى, اسىرەسە وڭىرلىك دەڭگەيدە. ۇكىمەت بيزنەستى كولەڭكەدەن شىعارىپ, ونى قولداۋعا باعىتتالعان جۇيەلى شارالاردىڭ جاڭا پاكەتىن دايىنداۋعا تيىس», – دەگەن بولاتىن. بۇل پروبلەمانىڭ بيزنەس سەكتورداعى وزەكتىلىگىن عاني تاسماعانبەتوۆ ايتىپ بەردى. مىسالى, جەر ۋچاسكەلەرىنە قاتىستى اقپاراتتار توعىستىرىلعان بىرىڭعاي بازا جوقتىعى كوپ شارۋاعا قولبايلاۋ بولاتىن كورىنەدى. «ازىرگە باس جوسپار ونلاين جاعدايدا قولجەتىمدى. بىراق ار ۋچاسكە بويىنشا قانداي پروتسەسس جۇرىپ جاتقانى جايلى اقپارات تا باس جوسپاردىڭ ەلەكتروندى فورماتىنا ەنگىزىلۋى كەرەك» دەيدى استاناداعى كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ باسشىسى. سوندا كوممەرتسييالىق باعىتتاعى جەر ۋچاسكەسىن ساتىپ الاتىن كەز كەلگەن كاسىپكەر وز ىسىنە ەشقانداي «قاۋىپ» تونىپ تۇرماعانىنا سەنىمدى بولار ەدى.
استانادان ايماققا!
كاسىپكەرلەر كونفەرەنتسيياسىندا ۇكپ توراعاسى تۇيىندەگەن جايتتىڭ بىرى – شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرىنەن تۇسەتىن سالىقتىڭ بىر بولىگىن جەرگىلىكتى بيۋدجەتتە قالدىرۋ. «استانادا الماتىداعىداي قالا بيۋدجەتىن شاعىن جانە ورتا بيزنەس قالىپتاستىرىپ وتىر. ەگەر سالىق تۇسىمدەرىنىڭ بىر بولىگى وڭىرلەردە قالسا, اكىمدىكتەردىڭ بيزنەستى دامىتۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتادى. ال بۇل جايت سالىق سالۋ بازاسىن قالىپتاستىرادى. وز كەزەگىندە وڭىرلەردەگى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە, وبلىستاردى دامىتۋعا كەڭىنەن جول اشپاق», – دەدى تيمۋر قۇلىباەۆ. ونىڭ ايتۋىنشا
بۇل – پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى. يا, جولداۋدا مەملەكەت باسشىسى وسى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋدى مىقتاپ تاپسىردى: «فيسكالدى ورتالىقسىزداندىرۋ اياسىندا شاعىن جانە ورتا بيزنەستەن تۇسەتىن كورپوراتيۆتى تابىس سالىعىن وڭىرلىك بيۋدجەتتەرگە بەرۋ ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك. 2018 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ 2 مىڭنان استام ادام تۇراتىن اۋداندىق ماڭىزى بار قالالار, اۋىلدار مەن اۋىلدىق وكرۋگتەردە جەرگىلىكتى وزىن-وزى باسقارۋدىڭ دەربەس بيۋدجەتى مەن كوممۋنالدىق مەنشىگىن ەنگىزۋ زاڭ جۇزىندە بەلگىلەنگەن. 2020 جىلدان باستاپ بۇل نورمالار بارلىق ەلدىمەكەندەردە كۇشىنە ەنەدى. سالىقتىق جانە سالىقتان تىس باسقا دا تۇسىمدەردىڭ 7 تۇرى, سونداي-اق شىعىنداردىڭ 19 باعىتى اۋىل بيۋدجەتىنە بەرىلدى. بۇل جەرگىلىكتى ماڭىزى بار ماسەلەلەردى شەشۋ ۇشىن حالىقتى تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى», – دەگەن بولاتىن پرەزيدەنت. ايماقتاردىڭ احۋالى جەرگىلىكتى قازىنانىڭ قارىمىنا بايلانىستى. ال ونىڭ قالاي تيىمدى يگەرىلەتىنى – ساراپتاۋعا سۇرانىپ تۇرعان بولەك تاقىرىپ.
استانادان ايماققا بەت الاتىن تەك «اقشا» ەمەس. ەلوردادا جۇزەگە اسىرىلعان كەيبىر جوبالار دا جەمىسىن بەرسە, وڭىرلەردەن وز ورنىن تاباتىن بولادى. تيمۋر اسقارۇلىنىڭ پىكىرىن سوزبە-سوز كەلتىرسەك: «استانادا جۇزەگە اسىرىلاتىن باستامالار ەل اۋقىمىندا جۇزەگە اسادى. مىسالى, «1000 ساۋدا ورنى» جوباسى شاعىن بيزنەستى دامىتۋدا وزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى. بۇگىندە شاعىن بيزنەس وكىلدەرى 650 ساۋدا ورنىندا جەكە بيزنەسىن جۇرگىزۋدە. ساۋدا ورىندارى 7 جىلعا بەرىلەدى, ينۆەستيتسييا قۇيۋعا مۇمكىندىك بار. ەڭ باستىسى ساۋدا ورنى قالانىڭ ساۋلەتىنە ساي جاسالعان. بۇل باعدارلامانى بۇكىل ەل بويىنشا جۇزەگە اسىرۋدى ۇسىنامىز», – دەيدى ۇكپ تورالقا توراعاسى.
عاني تاسماعانبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا, وسى باعدارلامانىڭ ارقاسىندا استاناداعى شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ۇلەسى سوڭعى بىر جىلدا 46 پايىزدان 57,4 پايىزعا ارتقان, سونىمەن قاتار 1,1 ملرد تەڭگە ينۆەستيتسييا تارتىلعان ەكەن. ال جۇمسالعان قاراجاتتىڭ قايتارىمى كاسىپكەر تاڭداعان بيزنەس تۇرىنە تاۋەلدى. سوندىقتان ينۆەستوردىڭ تاۋەكەلىن تومەندەتۋ ۇشىن جەر ۋچاسكەسىن جالعا الۋ مەرزىمى 1 جىلدان 7 جىلعا دەيىن ۇزارتىلعان. قازىرگى تاڭدا مۇنداي ساۋدا ورنىنا ارنالعان 9 شارشى مەتر جەر جىلىنا 200 مىڭ تەڭگەگە جالعا بەرىلەدى. نارىق قۇنىمەن سالىستىرعاندا بۇل ارينە تيىمدى.
سونىمەن بىرگە, ار جىلدا باس قوساتىن جيىن بارىسىندا كاسىپكەرلەر كوپتەگەن وزگە دە پروبلەمالاردىڭ تىزىمىن تىزىپ بەرگەندەي بولدى. ولاردىڭ قاتارىندا مەملەكەتتىك-ارىپتەستىك فورماتىندا جۇمىس ىستەيتىن بالاباقشالارعا قابىلداناتىن بالالاردىڭ جاس مولشەرىنىڭ 3 جاسپەن شەكتەلۋى, بيزنەس پەن بيزنەس اراسىنداعى پروبلەمالاردى شەشۋدەگى پالاتانىڭ رولى, زاڭسىز كاسىپكەرلىك ت.ب بار. مۇنىڭ بارلىعى كاسىپكەردىڭ ۇكىمەت جانىنداعى «كوزى, قۇلاعى ھام تىلى» سانالاتىن پالاتا وكىلدەرى مەن مەملەكەتتىك ورگاندار ۇشىن قاي باعىتتا قىزمەت ەتۋ قاجەتتىگىن كورسەتىپ بەرگەنى انىق.
كاميلا دۇيسەن
