Кәсіпкерге қамқорлық немесе бастамалар бизнеске не берді?

Бизнес барлық саланың іргетасына айналуға жақын. Нарықтың талабы осы болып тұр. Бір ғана мекеменің мүддесін көздейтін лоббизм «салтанатын» есепке алмасақ, мемлекет тарапынан жасалып жатқан бастамалар мен ұсыныстар кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған. Бүкіл бизнесменнің басын бір арнаға тоғыстырған кәсіпкерлер палатасы да Үкіметпен бірлесіп заңнама, кәсіпкерге кедергі болар мемлекеттік қадағалау, оларға қаржылай және кеңес беру түрінде қолдау көрсету шараларын тыңғылықты жүзеге асыруға тырысып бағуда. Президент «адамдарды нәтижелі жұмысқа тарту үшін көбірек мүмкіндік беріп, олардың жеке кәсібін бастауына немесе жаңа мамандық алып, жұмысқа орналасуына жағдай жасау керектігін» биылғы Жолдауында да айтып, нақты тапсырмалар берген еді. Міне, сол жүктелген міндеттердің жолға қойылғанына көз жеткізетін тағы бір жиын апта басында Астанада өтті.

Шырайы кіре бастаған шағын бизнес
Елорда кәсіпкерлерінің конференциясында айтыл­ған мәселелерге тоқталмас бұрын елдегі бизнес атмос­фераның ахуалын аз-кем сөз етсек. Соңғы бір жылда отандық шағын компаниялардың саны 7,5 пайызға артқан. Наурыз айына тиесілі статистика еліміздегі 1,13 миллион азаматтың жеке кәсіпкерлік статусына ие екенін көрсетіп отыр. Бірақ өткен жылмен салыс­тыр­ғандағы өсім небәрі – 0,1 пайыз және олардың тек 881 мыңы ғана жұмыс істеп тұр. Осы тектес мәліметтерімен бөліскен Finprom сараптама қызметі елімізде мем­лекеттік компаниялардың жеке кәсіпкерлерге қара­ғанда, заңды тұлғалармен, оның ішінде ірі және орта бизнес өкілдерімен, банктермен жұмыс істегенді құп көретінін сөз еткен. Бүгінде субъектілердің жеке кәсіп­керліктен шағын бизнеске қарай ойысуы – мемлекеттің де көздеп отырған мақсаты. Бұған Үкіметтің 2017-2021 жылдарға арналған нәтижелі жұмыспен қамту және жаппай кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасы дәлел. Тіпті оны толық жүзеге асыру үшін 2019 жылға дейін рес­публикалық бюджеттен – 122,5 млрд теңге, жергілікті бюджеттен 135,8 млрд теңге қаражат бөлінген. Бағдар­ламаның берген жемісі ме, әлде басқа факторлар әсер етті ме беймәлім. Бірақ электрмен жабдықтау және тау-кен өндірісіндегі жеке кәсіпкерлердің саны тиі­сінше 23 және 29 пайызға артқан. Дегенмен өзге сектор­ларға қарағанда әлі де сауда-саттық, агроөнеркәсіп кешені және транспорттық-логистикада жеке кәсіп­керлердің жүгі басым болып тұр. Сонымен қатар статис­тикалық деректерден көтерме және бөлшектік сауда, автокөлік жөндеу, ауыл, орман, балық шаруа­шылығы мен жылжымайтын мүлік операциялары ар­қылы табыс табу олардың оң жамбасына келіп тұрғанын көреміз. Аймақтарға келер болсақ, қызылордалықтардың кәсіппен айналысуға деген қызығушылығы басым. Өйткені мұнда бір жылда жеке кәсіпкерлердің саны 2,9 пайызға артқан. Өкініштісі, әзірге өзге өңірлердің көрсеткіші бұдан төмен деңгейде.

Мамандар халықтың жеке іс бастауға немесе жұмыс істеп тұрған шаруа­шылықтың өзін әрі қарай айналдырып әкетуіне «арзан» қаражат көздерінің қолжетімсіздігі кедергі деген пікірді жиі айтады. Бұл Президенттің биылғы Жол­дауында да елеусіз қалған жоқ. «Ұлттық Банк пен Үкімет экономика салаларын­дағы нақты тиімділікті есепке алатын ставка­лармен бизнеске ұзақмерзімді несиелен­діруді қамтамасыз ету мәселесін бірлесіп шешуге тиіс» деп тапсырма берді Елбасы.

Кәсіпкерде қандай мәселе?
Елордадағы Кәсіпкерлер палатасының директоры Ғани Тасмағанбетов Атамекен бизнес-арнасына берген сұхбатында қазірдің өзінде бұл проблеманы шешудің түрлі жолдары қарастырылғанын айтып қалды. Мысалы, жұмыс істеп тұрған меке­мелер өз өнімділігін арттыру және ары қарай қызмет аясын кеңейту үшін Бизнесті дамытудың жол картасы арқылы несие алуына мүмкіндіктер қарастырылған екен. Сонымен бірге, жаңадан қабылданған еңбек бағдарламасы бойынша да кәсіп бастаймын деушілерге тиімді шарттар ар­қылы несие беріледі. «Несиенің бас­тапқы пайыздық мөлшерлемесі 15 пайыз болса, ол жеңілдікпен 6 пайызға беріледі. Сәй­кесінше, 19 милионға дейін 5-7 жылдық мерзімге несие ала аласыз» дейді ол.
Несие кәсіпкердің бір ғана пробле­масы емес. Үкімет тарапынан көрсетіліп жатқан мүмкіндіктерді пайдаланудың өзі кейбіреулер үшін мұң. Сол себепті «Бір те­резе» қағидаты бойынша бизнеске мем­ле­кеттік қолдау көрсету үдерістерін цифр­лан­­дыруды қамтамасыз ету мәселесі Пре­зи­­денттің халыққа Жолдауынан орын тапты.
Осыған дейін кәсіпкерлерге қолдау көрсетуде мемлекет пен бизнес-субъекті ара­сындағы негізгі оператордың бірі сана­латын «Даму» қоры қызмет көрсету бары­сын автоматтандыруға көңіл бөле бастаға­нын жазған едік. Ол мақаламызда Қордың басқарма төрағасы Абай Сарқұловтың ішкі бизнес-процестерді автоматтандырудың арқасында мемлекеттік қолдау алған кә­сіпкерлердің саны 4 есеге ұлғайғаны тура­лы айтқанын тілге тиек еткенбіз. Бұл мә­се­ле кешегі өткен астаналық кәсіп­кер­лер­дің конференциясында да қаралды. Ұлт­тық кәсіпкерлер палатасының төр­ағасы Тимур Құлыбаев жиын бары­сын­да «Биз­неске арналған Үкімет» жобасы аясын­да мемлекеттік қолдау шараларын реинжи­ниринг жасау мен автоматтандыру, сондай-ақ осы қызмет түрлерін бір терезе қағида­ты­на негізделген Atameken Services жүйе­сіне енгізу жұмысы атқарылып жат­қанын атап өтті. Нәтижесінде, бизнеске қызмет көрсету мерзімі 50 күннен 1-3 күнге қыс­қарады әрі сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға септігін тигізбек.
Сыбайлас жемқорлық демекші, мұны кәсіпкер Қайрат Құдайберген екеуі екі бөлек әлемнің заңдылықтарымен өмір сүретін шенеуніктер мен кәсіпкерлер арасындағы түсініспеушіліктің нәтижесі деп сипаттап берген. Айтары бар азаматтың бұлай деуіне негіз де жоқ емес. Дегенмен бизнеске бөгет болатын бірінші фактор – жемқорлықты жою үшін мемлекеттік қызмет көрсету барысындағы адами фак­торды барынша азайту – бүгін атқа­рылуы тиіс шаруаның бірі. Бұл туралы Президент: «Жемқорлықтың алдын алуға бағытталған күрес жалғаса береді. Көп жұмыс істеліп жатыр. Соңғы 3 жылда ғана жоғары лауазымды шенеуніктер мен мемлекеттік компаниялардың бас­шыларын қоса алғанда, жемқорлық үшін 2,5 мыңнан астам адам сотталды. Осы уақыт ішінде олардың 17 миллиард теңге көлемінде келтірген залалы өтелді. Мемлекеттік органдардағы процестерді, соның ішінде олардың халықпен және бизнеспен қарым-қатынасын цифрлан­дыру маңызды болып саналады. Атап айтқанда, аза­маттар өз өтініштерінің қалай қарас­тырылып жатқанын көріп, дер кезінде сапалы жауап алуға тиіс», – деген.
Тағы бір мәселе – ақпараттық база. Мәліметтердің бір жүйеге кіріктірілмеуі талай кәсіпкердің шаруасына кедергі. Президент Нұрсұлтан Назарбаев: «Мемле­кеттік органдардың ақпараттық жүйеле­рінің интеграциясы «бір өтініш» қағидаты бойынша жекелеген мемлекеттік қызмет көрсетуден кешенді қызмет көрсетуге көшуге мүмкіндік береді. Бизнес-климатты жақсарту үшін батыл іс-қимыл талап етіледі, әсіресе өңірлік деңгейде. Үкімет бизнесті көлеңкеден шығарып, оны қолдауға бағытталған жүйелі шара­лардың жаңа пакетін дайындауға тиіс», – деген болатын. Бұл проблеманың бизнес сектордағы өзектілігін Ғани Тасмағанбетов айтып берді. Мысалы, жер учаскелеріне қатысты ақпараттар тоғыстырылған бірың­ғай база жоқтығы көп шаруаға қолбайлау болатын көрінеді. «Әзірге бас жоспар онлайн жағдайда қолжетімді. Бірақ әр учаске бойынша қандай процесс жүріп жатқаны жайлы ақпарат та бас жоспардың электронды форматына енгізілуі керек» дейді Астанадағы кәсіпкерлер палата­сының басшысы. Сонда коммерциялық бағыттағы жер учаскесін сатып алатын кез келген кәсіпкер өз ісіне ешқандай «қауіп» төніп тұрмағанына сенімді болар еді.

Астанадан аймаққа!
Кәсіпкерлер конференциясында ҰКП төрағасы түйіндеген жайттың бірі – шағын және орта бизнес субъектілерінен түсетін салықтың бір бөлігін жергілікті бюджетте қалдыру. «Астанада Алматыдағыдай қала бюджетін шағын және орта бизнес қалып­тастырып отыр. Егер салық түсімдерінің бір бөлігі өңірлерде қалса, әкімдіктердің бизнесті дамытуға деген қызығушылығы артады. Ал бұл жайт салық салу базасын қалыптастырады. Өз кезегінде өңірлердегі әлеуметтік мәселелерді шешуге, облыс­тарды дамытуға кеңінен жол ашпақ», – деді Тимур Құлыбаев. Оның айтуынша
бұл – Президенттің тапсырмасы. Иә, Жолдауда Мемлекет басшысы осы мәселенің басын ашып алуды мықтап тапсырды: «Фискаль­ды орталық­сыздандыру аясында шағын және орта бизнестен түсетін корпоративті табыс салығын өңірлік бюджеттерге беру мәселесін шешу керек. 2018 жылдың 1 қаңтарынан бастап 2 мыңнан астам адам тұратын аудандық маңызы бар қалалар, ауылдар мен ауылдық округтерде жергілікті өзін-өзі басқарудың дербес бюджеті мен коммуналдық меншігін енгізу заң жүзінде белгіленген. 2020 жылдан бастап бұл нор­малар барлық елдімекендерде күшіне енеді. Салықтық және салықтан тыс басқа да түсімдердің 7 түрі, сондай-ақ шығын­дардың 19 бағыты ауыл бюджетіне берілді. Бұл жергілікті маңызы бар мәселелерді шешу үшін халықты тартуға мүмкіндік береді», – деген болатын Президент. Аймақтардың ахуалы жергілікті қазы­наның қарымына байланысты. Ал оның қалай тиімді игерілетіні – сараптауға сұранып тұрған бөлек тақырып.
Астанадан аймаққа бет алатын тек «ақша» емес. Елордада жүзеге асырылған кейбір жобалар да жемісін берсе, өңір­лерден өз орнын табатын болады. Тимур Асқарұлының пікірін сөзбе-сөз келтірсек: «Астанада жүзеге асырылатын бастамалар ел ауқымында жүзеге асады. Мысалы, «1000 сауда орны» жобасы шағын бизнесті дамытуда өзінің тиімділігін көрсетті. Бү­гінде шағын бизнес өкілдері 650 сауда ор­нында жеке бизнесін жүргізуде. Сауда орындары 7 жылға беріледі, инвестиция құю­ға мүмкіндік бар. Ең бастысы сауда орны қаланың сәулетіне сай жасалған. Бұл бағ­дарламаны бүкіл ел бойынша жүзеге асы­руды ұсынамыз», – дейді ҰКП төралқа төрағасы.
Ғани Тасмағанбетовтің айтуынша, осы бағдарламаның арқасында Астанадағы шағын және орта бизнестің үлесі соңғы бір жылда 46 пайыздан 57,4 пайызға артқан, сонымен қатар 1,1 млрд теңге инвестиция тартылған екен. Ал жұмсалған қаражаттың қайтарымы кәсіпкер таңдаған бизнес тү­ріне тәуелді. Сондықтан инвестордың тә­уе­келін төмендету үшін жер учаскесін жал­ға алу мерзімі 1 жылдан 7 жылға дейін ұзар­тылған. Қазіргі таңда мұндай сауда ор­­нына арналған 9 шаршы метр жер жы­лы­на 200 мың теңгеге жалға беріледі. На­рық құнымен салыс­тырғанда бұл әрине тиімді.
Сонымен бірге, әр жылда бас қосатын жиын барысында кәсіпкерлер көптеген өзге де проблемалардың тізімін тізіп бер­гендей болды. Олардың қатарында мем­лекеттік-әріптестік форматында жұ­мыс істейтін балабақшаларға қабылданатын балалардың жас мөлшерінің 3 жаспен шектелуі, бизнес пен бизнес арасындағы проблемаларды шешудегі палатаның рөлі, заңсыз кәсіпкерлік т.б бар. Мұның бар­лығы кәсіпкердің Үкімет жанындағы «көзі, құлағы һәм тілі» саналатын палата өкілдері мен мемлекеттік органдар үшін қай ба­ғыт­та қызмет ету қажеттігін көрсетіп бергені анық.

Кәмила Дүйсен