Маман сай ма? қоғамда мамандыққа…

Әлемде 75 миллионға жуық жас – жұмыссыз. Олардың басым бөлігі – 15-26 жас аралығындағы жеткіншектер. Елімізде де бұл көрсеткіштің мәні мәз емес. Тауық жылының соңғы тоқсанындағы дерекке сүйенсек, республикада 15 және одан жоғары жастағы жұмысқа жарамды тұрғындардың саны – 9 миллион. Олардың 66,4 пайызы жұмыспен қамтылыпты. Яғни, 34,5 пайыз – жұмыссыз. Былтырғы жылдың басқа тоқсандарының көрсеткіші де осымен шамалас. Статистика комитетінің ресми мәліметі осылай сөйлейді.

Ол – ол ма, жұмыссыздардың 70 пайызы – мамандық таңдаудан қателескендер екен. HeadHunter.kz рекрутингтік агенттігінің мәлі­ме­тіне сүйенсек, мемлекетіміздегі жо­ғары оқу орнын аяқтаған түлек­тердің 50 пайызы өз мамандығы бойынша жұмыс істемейді. Не істемек керек?
Білім беру, педагогика және психология саласының мамандары мектеп бітірушілерді мамандықты дұрыс таңдауға бейімдеу керектігін алға тартуда. Мемлекет бас­шысы­ның биылғы Жолдауындағы жетін­ші қадам да – адами капитал мәсе­лесіне арналды. Мұнда Елбасы жастар арасындағы жұмыссыздықты төмендету және өнімді жұмыспен қамтуды дамыту ісіне тыңғылықты ден қоюды тапсырды. Ол үшін бар­лық жастағы азаматтарды қамтитын білім беру ісінде өзіміздің озық жүйе­мізді құруды жеделдету қажет­тігі де басты назарға алынды. «Білім беру бағдарламаларының негізгі басымдығы өзгерістерге үнемі бейім болу және жаңа білімді меңгеру қабілетін дамыту болуға тиіс» деді Президент. Тиісті құзыретті орган­дар Елбасы бастап берген осы мә­селелердің оңтайлы шешімін табу үшін түрлі шараларды атқаруды бастап та кетті. Яғни, білім беру бағ­дарламаларын заманға сай біріз­ділендіру үшін әртүрлі жобалар ұсынылып, әрқандай зерттеулер жүргізілуде. Алайда мамандық таң­дауға бейімдеу ісіне көңіл бөлін­бей, көлеңкеде қалып отырған жайы бар. «Атамекен» ҰҚП мәлі­меті бойынша еліміздегі жыл сайын­ғы мектеп бітірушілер саны – 354 мың. Мектеп бітіргеннен соң, ар­найы орта білім беретін және жо­ғары оқу орнына оқуға бармайтын жас­тардың саны 21 мыңды құрайды екен. Қалған 333 мың оқушы өзі қа­лаған оқуын оқып жатыр ма? Жаңағы HeadHunter-дің мәліметіне қайта зер салсақ, осының 150 мыңнан көбі бітірген мамандығы бойынша я кәсіп қыла алмайды, я қызмет ете алмай жүр. Жалақысы күнкөрістің қамынан артылмайтын ата-аналар балаларына қаласын, қа­ламасын мемлекеттік грантқа балы жетіп тұрған мамандықты таң­дауға мәжбүрлейтіні тағы бар.
Күні кеше осы олқылықтың ор­нын толтыруға ниетті бір орталық – EDTECH Халықаралық білім беру орталығы Алматы қаласының Бі­лім басқармасымен бірге «Ма­ман­дық таңдау форумы» атты инно­ва­циялық әлеуметтік жобаны жүзеге асыруды бастады. Ұйымдас­тыру­шылардың сөзіне сенсек, 11-сынып оқушыларына арналған бұл форум Алматыда алғаш рет өткізіліп отыр. Әлеуметтік шараға қала мек­теп­терінен сегіз мыңға жуық оқу­шы мен ұстаз қатысты. Жо­баның мақ­саты – мектеп пен жоғары оқу орындарының күшін бі­ріктіре отырып, 11-сынып оқушы­ларының мамандықты саналы түрде таң­дауына бағдар беру. Айта кетейік, бұл жоба бірнеше кезеңнен тұрады. Алғашқысы – қараша айын­да 300-ге жуық психолог кә­сіптік бағдар берудің жаңа түрлері мен нәтижелі тәсілдері туралы курстан өткен. Желтоқсанда «Цифрлы Қазақстан» кешенді бағдарламасының шең­берінде 4500-ден астам 11 сынып оқушысы online түрде кәсіби диаг­ностикадан өтіп, нәтижесінде әр оқушының тұлғалық ерекшеліктері, кәсіби қызығушылықтары, икем­діліктері және қандай да бір мамандықты игеруге қабі­лет­тіліктері анықта­лыпты. Екінші кезеңі – осы. Үшін­ші бөлім – күні кеше өткізілген «Мамандық таңдау форумы».

Мамандар жетпейтін кәсіби салалар

Механик
Слесарь
Дәнекерлеуші
Жүк және арнайы
транспорт жүргізуші
Құрылғылар операторы
Электр монтаждаушы
ІТ мамандары
Нано және биотехнология маманы
Қызмет көрсету саласы

Форумға қаламыздағы ірі жо­ғары оқу орындары – Қ.Сәтбаев атын­дағы Қазақ ұлттық зерттеу университеті, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық универ­ситеті, Алматы энергетика және байланыс университеті, «Нархоз» университеті қатысты. Форум барысында аталған жоғары оқу орын­дарының ұстаздары оқушы­ларға мамандық туралы өзекті ақпараттар, еліміздің нарығындағы сұранысқа ие мамандықтар туралы және оқытудың ірі бейімдік бағыт­тары жайлы презентациялар жа­сады. Әзірге мұндай әлеуметтік марафонға қолдау көрсеткен алып шаһардың әкімдігі ғана екен. Фо­рум­ға қатысқан Алматы қаласы әкі­мінің кеңесшісі Мамай Ахетов мұндай әлеуметке пайдасы зор жо­баларға әкімдік тарапынан үнемі қолдау көрсетілетінін атап өтті.

Мамандық таңдаудың кілті
Жастарға мамандығын таңдауға бағытталған алғашқы көмекші құ­рал осылай аталады. Екі тілде үш мың данамен жарық көрген нұс­қаулық форум аясында журналис­терге таныстырылды. Кітап авторы Ғани Бейсембаев «Мамандық таңдау – бұл шын мәнісінде тағ­дырыңды таңдау. Өйткені адамның өмір сүру салты мен бағыты, стилі мамандығына байланысты қалып­тасады. Бүкіл өміріңе әсер етіп, тағдырыңды белгілі арнаға бұратын мамандықты біз таңдаймыз дейміз, алайда мамандық та өз кезегінде бізді таңдайтынын білгеніміз дұрыс. Бұл тренинг-кітап – оқырманды өзін-өзі тануына, өмірлік маман­дығын табуына жол сілтейтін ал­ғаш­қы құрал. Яғни, мамандық та­нудың бірінші қадамы» дейді.
Бұл кітап 9-11 сынып оқушы­лары, мектеп психологтары, сынып жетекшілері, ата-аналар мен өмір­дегі жолын табуға ұмтылған жалпы көпшілік қауымға арналып отыр. Көмекші құралдың мазмұны ма­ман­дық таңдауға бағдарлайтын бес маңызды қадамды қамтиды. Әрбір қадамның орындалу тәртібі оқу­шыға түсінікті етіп жазылған. Мә­селен, алғашқы баспалдақ – ізде­нушінің қарым-қабілетін, қолы­нан келетін іс-шаруаларын анық­тауға арналған. Мұнда оқыр­ман осы тақырыпқа сәйкес төрт ба­ғанаға бөлінген тізбектерді толтыруы тиіс. Түрлі-түсті тізбекке қолданушы қолынан келетін және үйренуді қалайтын істерінің және соған сәйкес мамандықтардың тізімін түзуі керек. Егер оқушы сәй­кес мамандықтар туралы білмеген болса, кітапшада психолог маман­ның көмегіне жүгінуді ескертеді. «Ұнайтын» және «ұнамайтын» ма­мандықты анықта», «Мамандықтар типіне сәйкестігіңді біліп ал», «Өзіңе ыңғайлы мамандықты бай­қап көр» және «Табысқа жетудегі шешуші сәт, мамандық таңдау» деп аталатын өзге төрт қадамның да орындалу тәртібі әртүрлі көрнекі құ­ралдармен бедерленіп, безен­діріліп берілген. Бұған қоса, маман­дық таңдаудың маңызын түсін­діретін тәмсілдер мен ертегілерден мысалдар келтіріліпті. Кітапшаның «Қосымша қызықты ақпарат» деп аталатын бөлімінде болашақта сұранысы артатын және болашағы жоқ 10 мамандықтың тізімі ұсыны­лып­ты. Оған қоса, еңбек нарығын­дағы жалақы көлеміне шолу жаса­лып, жұмыс берушілердің жас қыз­меткерлерге қойылатын талаптары да зерттелген. Сондай-ақ еліміздегі мамандар жетіспейтін кәсіби сала­лардың рейтингі де жазылған. Бала­ларға оңай болуы үшін кітапта кез­десетін сөздер мен терминдердің глосарийі де ұғынықты тілмен түсін­діріліпті. «Ата-аналарға кеңес» те автордың назарынан тыс қал­мапты.

Айта кетейік, бұл тренинг-кітап та форумға қолдау көрсеткен ірі университтердің қаржылан­дыруы­мен басылған. Алматы мектеп­терінің 11-сынып оқушыларына те­гін таратылды. Түсіндіру жұмыс­тарымен кәсіптік бағдар берудің жаңа түрлері мен нәтижелі тәсілдері туралы курстан өткен 300-ге жуық психолог айналысуда. Алматы қа­ласы Орталықтандырылған кітап­хана жүйесінің өкілі Ғазиза Құдай­бергенова да түсіндіру және наси­хаттау шараларына өз үлесін қо­сатынын айтты. Кітап респуб­ли­каның барлық кітапханаларына жеткізілетін болады. Бұл жауап­кершілікті Qazyna кітап сауда үйі­нің директоры Алмаз Шәйкен өз мойнына алды.

Айдана НҰРМҰХАН