Көмір тапшылығы: себеп пен сабақ

Екі жылдың тоғысында халық қабырғаға батқан екі бірдей «дағдарысты» өткерді. Бұл ретте бензин жетіспеушілігіне қатысты дүрбелеңінен кейін іле-шала көмір тапшылығы энергетика шенеуніктерінің басына тас болып тиді. Олар тағы да әртүрлі түсініктемелер табуға мәжбүр. Бір қызығы, бұл жолы да жауапты тұлғалар «ешқандай тапшылықтың» жоқтығына сендіріп бағуда. 

Егер ресми статистикаға жүгін­сек, жұртшылық биыл қатты отыннан еш таршылық көрмеуге тиістей. Өйткені өндіріс көлемі қайтадан артуда. Мәселен, 2011 жылы Қазақстандағы көмір өндіру­ші компаниялар 110 млн тонна шикізат шығарып, өндірісті 2010 жылмен салыстырғанда 4,5%-ға немесе 4,7 млн тоннаға арттырған. Оның 76,5 миллионы – ішкі нарыққа жеткізілген, ал 33,5 миллио­ны шетелге сатылған. Соның ішінде Ресей электр стансалары 25,4 миллион тоннасын бір өздері тұтыныпты.
2012 жылы жағдай сәл өзгереді: өндіріс көлемі тағы 4,3 миллионға өсіп, 114,3 млн тоннаға жетеді. Оның 81,5 млн тоннасын өзіміз жағыппыз. Экспорт 32,8 млн тоннаға дейін кеміген. Өйткені қазақ көмірі алыс шетелде бағасына байланысты өзге жеткізушілерге бәсеке құраудан қала бастаған. Алайда РФ электр стансалары бізден отын импорттауды 27,5 млн тоннаға дейін арттырды.
Келесі 2013 жылы көмір өнді­рі­сінің қорытынды көрсеткіші небәрі 112,8 млн тоннаны құрап, алдыңғы жылғыдан 1,5 млн тоннаға кем болып шыққан. Мұның 74,3 млн тон­­насы ішкі тұтынысты жапты. Рас, жал­пы экспорт жүз мың тоннадайға артып, 32,9 миллионды құраған. Бі­рақ өз электр стансаларын Кузбасс кө­міріне қарқынды түрде қайта бағдарлаған солтүстік көршіміз бізден таситын қатты отын көлемін 24,9 млн тоннаға дейін түсірген.
Одан кейінгі жылдары экс­порт­тық өрісінің тарылуына байланысты кө­мір шығару көрсеткіштері тө­мендей берді. Нәтижесінде, 2015 жылы 102,2 млн тоннасы ғана алын­ды. Экспорты да небәрі 29,2 млн тоннаны құрады.
Бірақ қазіргі кезде сандар қайтадан биікке өрлеуде. Мысалға, өт­кен жыл қорытындысында кө­мір өндіру 106,4 млн тоннаға жет­кі­зіл­ді. Яғни, 2016 жылмен салыс­тырғанда, 108,6% пайыз өсті. Жаңа 2018 жылы көмір өндірісі 107 млн тонна межесіне көтеріледі деп жоспарлануда.
Энергетика министрлігінің ма­мандары отандық көмір өнді­рі­сі­нің бұрынғы биік белестеріне шыға алмай, одан төмендеу асуларды бағын­дыруға қанағат қылуына не­гізінен сыртқы нарықтардың қа­зақ­стандық көмірден теріс айна­ла бастауы себеп болғанын алға тартады.
Біріншіден, Ресей үкіметі 2014 жылғы 21 маусымдағы өкімімен 2030 жылға дейінгі «Ресей көмір өнеркәсібін дамыту бағдарламасын» қабылдады, оған сәйкес, солтүстік көршіміз өз электр стансаларын қазақ­стандық, дәлірек айтқанда, екібастұздық көмірден Кузнецк бассейнінің (қысқаша «Кузбасс») көміріне алмастыруға ден қойды. Салдарынан, одан кейінгі жылдары отандық көмір компаниялары ре­сей­лік жеткізушілердің бұрын өті­нім берген көлемдерден бас тар­татындары туралы хаттарының астында қала бастады.
Содан 2014 жылғы 19 маусымда Қазақстан үкіметі сол кездегі РФ Үкіметі төрағасының бірінші орынбасары И.Шуваловтың атына №17-33/И-85 хатын жолдап, 2015-2020 жылдарға арналған Ресей кәсіпорындарының Қазақстан көмірін тұтынуының Бірлескен индикативтік теңгерім-балансын әзірлеу мәселесін көтерді. Аталған құжатта жаңа жағдайда ресейлік энергетикалық кәсіпорындардың қазақстандық көмірді тұтынуының алдағы бес жылдағы нақты көлемдері көрсетілуге тиіс-тін. Бұл біздің өндірушілер өз өндірісін жоспарлай алуы үшін қажет еді.
Өйткені өзге кендерден айыр­ма­шылығы сол, көмір өндірісі мен жөнелтілімі тек маусымдық сипат­қа ие. Өздігінен жану және эндо­ген­дік өрттердің туындау қау­пі­не байланысты көмір қоймада ұзақ уақыт үйіліп жата алмайды.
Ақыры 2014 жылғы 3 желтоқ­сан­да Қазақстан мен Ресей ынты­мақ­тастығының үкіметаралық комис­сия­сының 17-отырысы өтті. Жиын хаттамасының 4.5 тармақшасына сәйкес, екі елдің энергетика ми­нис­тр­­ліктеріне, мүдделі шаруа­шы­лық субъектілермен бірлесіп, 2015 жылдың І тоқсаны үдерінде Бірлескен индикативтік балансты әзірлеу және келісу бойынша кеңес-консультациялар өткізу жүктелді. Артынша ақылдасу үшін Энергетика вице-министрі Б.Жақсалиев бас­та­ған қазақстандық делегация Мәс­кеу­ге аттанды. Бірақ екіжақты кеңес­тер нәтиже әкелмеген.
Кейін Қазақстан сол құжатты әзірлеу туралы өтініш айтып, РФ Энергетика министрлігіне әлденеше рет хат жолдайды. Жауап тек 2015 жылғы 7 қыркүйекте келген: №12-300-М/Д нөмірлі ол хатта Ре­сей Энергетика министрлігі «көмір бойынша индикативтік бала­нс туралы келісімге келу қан­дай да бір екіжақты не көп­жақ­ты уағ­да­лас­тық­тармен қарас­ты­рыл­ма­ға­нын» айтып, сырғытқан.
Ресей Энергетика министр­лі­гі­нің ұстанымынша, қалыптасқан жаңа жағдайда көмірге қатысты ба­ланс-теңгерім бойынша келісу орынсыз. Өйткені «ресейлік қуат өндіруші компаниялардың энер­ге­ти­калық жабдықтарын жаңғырту (қа­зақстандық көмірден жергілікті кө­мірге ауыстыру) экономикалық тұр­ғыдан негізді және Еуразиялық эко­номикалық одақ аясындағы ор­­тақ нарықтағы бәсекелестік жағ­­дайындағы шаруашылық су­бъек­ті­ле­рінің экономикалық мүд­де­ле­рі­не жауап береді». Барлығы осымен тынды.
Қазақстандық көмірдің алыс шетелдегі өтімділігіне келсек, 2017 жылы шетелге 4,2 миллион тон­насы экспортталған. Оның ішін­де Финляндия 3,2 миллионын, Жа­по­ния – 89,3 мың тоннасын сатып алған. Өзге елдерге, соның ішінде Еуропа мемлекеттеріне – 958,6 мың тоннасы сатылған. Бірден айта кете­лік, алыс елдер Қазақстаннан тек шұбар­көлдік көмірді ғана алады. Жалпы, былтыр экспортқа 29,3 млн тонна көмір шығарылды.
Сарапшылар көмір экспор­ты­ның келешегінен үлкен үміт күт­­пейді. Еуропа елдерінің энер­ге­тикалық көмірді тұтыну үлесі елеулі түрде, яғни қазіргі жаһандық сұра­ныстағы 30%-дан 2025 жылға қа­рай 18%-ға дейін қысқарады деп болжануда. Өйткені дамыған елдер жаңғыратын қуат көздерінен жылу және электр энергиясын өндіруге мықтап ден қойды. Көмірмен жұмыс істейтін стансалар «парник эффектісін» күшейтіп, Жер – Ана қызуы­ның көтерілуіне ықпал ететін көрінеді.
Оның үстіне, бүгінде осы салада әлем бойынша Индонезия мен Австралия үстемдік етеді және олар көмір жеткізуді қарқынды түрде өрістетуде. Еуропадағы сұраныстың азаюы ауанында бұл жаһандық на­рық­тың өніммен шектен тыс молы­ғуына соқтыруда. Кесірінен, бағалар да төмендеуде.
Энергетика министрлігі қазақ­стан­дық энергетикалық көмірді Еуро­паға экспорттау тиімсіз болып бара жатқанын ашық мәлімдейді: көліктік-тасымал шығындарының жоға­ры болуына байланысты отан­дық шикізат ол нарықта бәсекеге қабілеттілігін жойған. Оның үстіне елімізде ірі кен орындары арасынан тек Шұбаркөл ғана жаһандық экс­порт­тық стандарттарға сәйкес келе­ді екен. Өзгесі шығаратын күлі­нің көп болуына және беретін жы­луының салыстырмалы түрде төмендігіне байланысты экспорттық нарықта тек 30%-дан 50%-ға дейінгі жеңілдік-дисконтпен саудалана алады. Бұл, әрине, отандық өндіру­ші­лерге экономикалық пайда әкелмесі анық.
«Энергетикалық көмірдің әлемдік бағаларының төмендеуін, жоғарғы тасымал шығындарын және сапасына орай дисконтты есеп­ке алғанда, қазақстандық көмір әлем­дік экспорттық нарықта бәсе­ке­ге қабілетсіз. Сон­дықтан 2030 жылға дейінгі перс­пективада Қазақстанның ішкі нарығы – көмірге деген сұраныстың басты көзі болып қалады» деген бай­лам түйеді Энергетика министр­лі­гі.
Сала толықтай дерлік өзімізге бағдарланатын болса, ендеше кө­мір­­дің бағасы да халқымыздың тө­лем қабілеттілігіне сәйкес төмен бо­луға тиістей. Алайда өкінішке қа­рай, көмір бағасы жыл өткен са­йын қымбаттап келеді. Бұл ретте ай­мақ түгіл, елорданың өзінде қатты отынның құнын құрықтап ұстау мүмкін болмапты. Астана әкімдігі «бас қалада көмір тапшылығы бай­қал­майтынын» мәлімдей келе, соны­мен бірге көмір бағасы көтеріл­ге­­нін хабарлайды.
«2018 жыл басынан бері Астана қаласына әртүрлі маркадағы 321 мың тонна көмір жеткізілді. Қала әкімдігінің БАҚ-та және әлеуметтік желілерде жүргізген ақпараттандыру жұмыстарының арқасында қала тұрғындары көмірді тікелей және қолжетімді бағаға сатып алуда. Халық арасында «Шұбаркөл» мар­ка­лы көмірі ең үлкен сұранысқа ие. Өткен жылдың желтоқсанында жеткізу құнын қоспағанда, оның бір тоннасы 11 500 теңге тұрды. 2018 жылдың 4 қаңтарынан бастап, шұбар­көлдік көмір бағасы 1000 тең­геге өсті. Бұған оның тауар бир­жа­сындағы саудалану құнының көте­рілуі, жанар-жағармайдың қым­бат­тауы, сонымен қатар теміржол вагондарын стансадан тұйыққа және кері бағытта жеткізу бойынша маневрлық жұмыстар құнының өсуі ықпал етті» деп құлағдар етті әкімдік. Бірақ бұл көмір қала ма­ңын­да жеткізу құнын қосқанда, 17500-18 000 теңгеге сатылуда.
Айтқандай, отандық нарыққа күні қарап қалғанына қарамастан, көмір жеткізушілер қараулық таны­тып, қатты аяздан қысылған ха­лық­тың жоғары сұранысын пай­да­ла­нып, бағаны сыбайласқан түрде көтеріп жібергені анықталуда. Осы аптада Оңтүстік Қазақстан облы­сын­да табиғи монополияларды рет­теу және бәсекелестікті қорғау коми­тетінің департаменті көмір сату­шылардың мәмілелескенін әш­кере етті. Тексерілген кәсіп­кер­лер­­дің көпшілігі бағаны екі есеге дерлік өсірген.
«Тексерілген 13 көмір сатушы ұйымның тоғызы заңнаманы бұзып, бағаны көтеруге уағдаласқан. Ха­лық арасында көмірге қатысты дү­р­белең болған тұста бағаны қым­бат­тата қойған. Нәтижесінде, баға 13 мың теңгеден 20 мыңға де­йін жоғарылады» деп мәлім етті департамент басшысының орын­ба­сары Бауыржан Таштанов. Оның ақ­парынша, заң бұзғандарға жалпы сомасы 9 миллион теңге айыппұл салынған.
Мұның сыртында, халық көмірдің сапасының төмендеп кеткеніне де шағымдануда. Был­тыр «Көкшетауда түсірілген» делін­ген, ғаламтор арқылы тараған бейне­жазбада қаладағы әлдебір тұйық­та саудагерлердің бұрыннан жатқан ескі көмірді жаңа көмірмен араластыру талабы көрсетіледі. Оны талдаған сарапшылар жылдар бойы жатып қалған көмірдің ұсақталып, сапасын жоғалтатынын, оны жаңа көмірге қосса, өнімнің барлық компоненттері нашарлайтынын, қарапайым сөзбен айтқанда, мұндай көмір жанбайтынын айтады.
Өз кезегінде, Энергетика минис­тр­лігі де көмір сапасының на­шар­лауына қатысты түсініктеме берді. Вице-министр Бақытжан Жақсалиевтің айтуынша, осы­ған қатыс­ты шағымдар тек тұрғын­дардан ғана емес, қуат өндіруші кәсіпорындардан да келіп түсуде.
«Үш күн бұрын «Согрин жылу электр орталығы», сондай-ақ «Өске­мен ЖЭО» ЖШС «Қаражыра» раз­резінен жеткізілген көмірдің жай тастармен араластырылғанына шағымданды. Біз көмір өндіруші кәсіпорындар өкілдерін шақырып, түсініктеме алудамыз. Бірақ бұл тау-кен жұмыстарымен байланысты болуы мүмкін» деген Б.Жақсалиев өзара бекітілген келісімге сәйкес, көмір сапасының нашарлығынан келген шығынды энергетикалық ком­паниялар өндіруші компания­лар­дан сот арқылы өндіріп алулары тиістігін жеткізді.
Алайда ешқандай келісім бекіт­пей­тіндіктен, қарапайым бұқара бұл мәселені сот арқылы шеше ал­май­тыны жасырын емес. Бас энер­ге­тиктің орынбасары бұл жағдайда көмір сапасын жергілікті әкімдіктер бақылауға алуы керектігін айта­ды: «Халыққа, тұрмыстық тұтыну­шы­ларға сапасы нашар өнімді бас­қа маркамен сатады. Яғни, басқа көмір­ді «Шұбаркөл көмірі» деп қымбат бағаға өткізеді. Бұл көмір тиелген жүк көліктері жиналып тұратын белгілі бір алаңқайларда орын алады. Олардың көмірінің сапа­сын қарапайым адам тексере ал­майды, мақтағанына сеніп, сатып алады да, артынан «жанбайды» деп шағымданады. Мұны біздің минис­трлік бақылай алмайды. Оны жер­гілікті атқарушы органдардағы әріптестеріміз қадағалауға тиісті» деп қол жаяды Энергетика вице-минист­рі.
Оның айтуынша, кейбір өңірлерде көмір жетіспеушілігінің туындау себебі, «20 қаңтардан 27 қаңтарға дейінгі аралықта ауа температурасының күрт төмендеуі көмір өндіруші кәсіпорындардың өндіру және жөнелту жұмыстарына әсер еткен». Сондай-ақ вице-ми­нистр­дің байламынша, кейбір өңір­лер қатты аязда тұтыну көле­мі­нің де күрт артатынын болжап, көмірдің қажетті қорын ертерек жинамаған. Мәселен, көмір тапшылығы Алматы облысының Есік қаласында болды, қазір қажетті көлемді қосымша жет­кізу жолымен мәселе шешілген екен. Көмірдің өңірдегі орташа бағасы – 15500 теңге көрінеді.
Министрліктің дерегінше, осы аптада Ақмола облысында көмірдің қоры – 85,9 мың, Астанада – 17,2 мың, Ақтөбе облысында – 2,1 мың, Алматы облысында – 77,4 мың, Алматыда – 6,8 мың, Шығыс Қазақ­стан облысында – 114,7 мың, Жам­был облысында – 8,9 мың, Қара­ғанды облысында – 53 мың, Қос­танай облысында – 24,3 мың, ал Павлодар облысында – 9,8 мың тон­наны құрады.
Энергетика министрлігі «халық­ты көмірмен қамтамасыз етуге қатысты жағдай тұрақтанғанын» мәлімдейді. Бірақ биылғы жағдай келер жылға сабақ болса, жөн.

Айхан ШӘРІП