Қалың қалай, қаржы секторы?

Әлдебір ертегі еске түседі… Әкесі күн сайын жалғыз ұлының еңбексіз тапқан ақшасын отқа тастайды екен. Ұлы қыңқ демепті. Бір күні әлгі бала жүк тасып, тиын тауып әкесіне әкеледі. Тағы да отқа тастаған. Осы кезде барып, «бұл ақшаны өзім таптым ғой» деп шырылдап, жалаң қолымен оттан суырып алады. Маңызы мыңға татырлық мысал. Біз де, билік те мемлекеттің қаражатына дәл осындай жанашырлықпен қараса, шырылдап араша түссе игі. Болмаса, қазақтың теңгесі – талан-таражға түсіп, оп-оңай «отқа лақтырыла салатын» сұрауы жоқ дүние емес. Доллармен мінезіміз «жараса алмай-ақ» қойған, рубль, юаньмен бірде тату, бірде қату валютамыз. Мұндай ақшаның күйі қандай болуы мүмкін?

Банктер нені ескермейді?

Күйі тым нашар деп айтуға ауыз бармас еді. Президенттің тікелей тапсыр­масымен, ұлттық валютаның бәсін арт­тыруға байланысты шаралар жасалып жатыр. Ақшаның айбынын арттыру арқылы, қаржы секторын көркейту – басты жоспарда тұр. Бұл туралы Нұрсұлтан Назарбаев биылғы «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» Жолдауында шегелеп айтты. Алтыншы басымдықта. Оқып отырсақ, Елбасы біраз түйткілді мәселенің шетін шығарған. Мәселен, банктердің өздері кетірген шығын үшін экономи­калық жауапкершілікті мойындарына алу керектігін айтады. Сонымен қатар акцио­нерлердің аффилирлинген компаниялар мен жеке адамдардың пайдасы үшін банктерден қаржы шығаруына қатысты да ой қозғап, оның өте ауыр қылмыс еке­нін де атап өтеді. Елдегі қаржы инсти­тут­тары бет-бетімен кетіп, берекесі қашпас үшін Ұлттық банк олардың бәрін кірпік қақпай қадағалауы тиіс. Елбасы мұны да ескерткен. Дәл қазір қаржы саламызды осындай былықтардан құтқармасақ, кейін кеш болуы мүмкін. Бұл туралы Ұлттық банк төрағасы Данияр Ақышевтің өзі айтып, банк секторының қаржылық орнықтылығын іске асыруға тырысып жатырмыз деген болатын. «Банктердің проблемасы шешілмесе, ушығып қоғам проблемасына айналып кетерін» төраға да жақсы біліп отыр.
Қаржылық кеңесші Расул Рысмам­бетовтың айтуынша, біздің банктер ең бастысы, экономикалық сауаттылық­тарын арттыруы тиіс. Сонда кемшілікке аз ұры­нады.
– Біздің банк жүйесіндегі даму проб­лемасы – экономиканың проблемасы. Экономикада мемлекет үлкен орынды иеленеді. Сонымен қатар бастапқы ке­зеңде мемлекет шағын және орта бизнеске несие береді. Тиісінше, банктерден по­тен­циалды клиенттерді тартып алып қояды. Осылайша, мемлекет несие бойынша пайыздық мөлшерлемені субси­диялайды. Субсидиялау мерзімі аяқ­талғаннан кейін, көптеген компа­ниялар күшінен айырылып, жобалар аяқсыз қалып жатады. Қазір барлық қазақстандық банктер IT-технологияны дамытып, осы салаға белсенді түрде қаржы құю керектігін түсінді. Бұл олар­дың клиенттері үшін де ыңғайлы болар еді. Сәйкесінше, бұл – технология бойын­ша жеткен қазақстандық банктердің негізгі жетістігі. Дегенмен технологиядан гөрі экономика әлдеқайда маңыздырақ. Сол себепті, біздің банктердің ең әлсіз тұсы – әлсіз экономика. Олар экономи­каны қажетті деңгейде меңгермей, тәуе­келдерді бағалау кезінде жиі ұтылып жатады. Сосын банктер болашағы жоқ компанияларға несие беремін деп те біраз қиындыққа ұшырады. Мәселен, «Дельта банк» астық компанияларына несие берген. Бірақ банкте де, компанияда да бір акционер болған, – дейді сарапшы.

Сауықтыру, банкрот, инфляция…
Мамандардың айтуынша, қазір біздің банктердің әлсіздігі сонша кез келген күшті тексеріске тап болса, жарты бай­лы­ғынан айырылып қалмақ. Осыны ескер­ген Ұлттық банк бақылауды біртіндеп күшейтіп, банк жүйесін қадағалау бойын­ша әртүрлі тәсілдерді пайдалануға көш­кен. Сондай-ақ қазіргі таңда Ұлттық банк­тің реттеу-қадағалау функциясына қатысты мандатын күшейту бойынша заң­намалық түзетулерді әзірлеу жұмыс­тары аяқталуға жақын. Ол нақты бекітіліп, қабылданғаннан кейін Ұлттық банк елдегі қаржы секторы мен қаржы инсти­туттарының қызметіне бұрынғыдан да жоғары талаппен қарай алады.
Жолдауда айтылған тағы бір жайт – жеке тұлғалардың банкроттығы туралы заң қабылдауды жеделдету. Сарапшы­лардың сөзінше, бұл расымен маңызды, қажетті заң болмақ. Өйткені бұл заң – банктердің жекелеген несие беру кезіндегі тәуекелін есептеуге мүмкіндік сыйлайды. Сонымен бірге, билік жеке адамдардың банкрот болуы алаяқтар үшін ыңғайлы болып кете ме деп те қауіптенеді. Яғни, адам жұмыстан шығып қалуы себепті несиесін төлей алмай қалса, мемлекет оған көмек қолын созады. Әлемнің көп­теген елдерінде мұндай тәжірибе бар. 2016 жылы осындай заңды Ресей де қабылда­ған. Мемлекет жеке тұлғаларға көмекте­сіп, несиелік қиындықтардан құтқаруға талпынса, әрине – бұл жақсы. Көмектесу дегеннен еске түседі, Ұлттық банк былтыр «сауықтыру» деген сөзді көп айтқан. RBK банкке қатысты. Бұл өз кезегінде, қоғамда екі түрлі пікір тудырды. Өзіңіз де біліп отыр­ғандай, бірі – жақтады, бірі – дат­тады. Бірақ әділін ҰБ төрағасы Данияр Ақышевтің өз аузынан естіген едік. Өткен жылдың қарашасында… араға 10 жыл салып ортамызға оралған қаржыгерлер конгресінде…
– Бірінші кезекте салымшы жеке тұл­ғалардың мүддесін қорғау үшін RBK банкті сауықтыру қадамына барып отыр­мыз. Бүгінгі күнге дейін жеке тұлғалар банкте 28 мың 139 шот ашып, 188 млрд теңге құйып тастаған. Егер біз көмек­теспесек, азаматтарымыздың ақшалары күйіп кетеді. Сол себепті, Үкімет пен
ҰБ және квазимемлекеттік сектор қара­жаты есебінен сауықтыру шарасын жа­сай­мыз, – деген еді Ақышев қоңыр күзде.
Расул Рысмамбетовтың айтуынша, банктерді сауықтыру – орта және шағын бизнесті дамытуға бағытталған алғашқы қадам. Расында, бизнес ақшаны мем­ле­кеттен емес, банктерден алу керек. Биз­нес­тегі мемлекеттік қаражатты инвес­тициялау – коррупцияға немесе басқа да келеңсіздіктерге әкеліп соғады. Тақырып­шада үшінші тұрған «инфляция» мәсе­лесіне келейік. Экономиканың ең өзекті, ең нәзік тұсы. Осы жарықтықтың пайызы азайған сайын ақшамыз молаймақ, дас­тарқанымыз жайнай түспек. ҰБ мәлі­метінше, 2016 жылдың шілде айында 17,7 пайыз болып тұрған инфляция 2017 жыл­дың желтоқсанында 7,1 пайызға дейін төмендеді.
– Инфляция 2017 жылға белгіленген 6-8% нысаналы дәліздің ортасында тұр. Таяу жылдары Ұлттық банк инфляцияның 2018 жылға 5-7% мөлшерінде белгіленген дәлізін біртіндеп төмендетуді айқын­дайды. Ішкі экономикада, сол сияқты әлемдік нарықтарда күйзеліс болмаған жағдайда, біз инфляция жаңа дәлізге біртіндеп кіріп, биылғы жыл бойы сақ­талады деп күтеміз, – деді Ұлттық банк төрағасы жақында Үкімет отырысында сөйлеген сөзінде.
Елбасы Жолдауын қарап отырып, мем­лекеттің қаржы саласын толықтай жаң­ғыртуға кіріскенін, қарапайым аза­маттардың мүддесін қорғауға дайын екенін аңдауға болады. Президент валюталық ипотекалық займдарды беруді тоқтату қажеттігін де айтқан. Сарапшы­лар­дың пікірінше, жеке адамдар үшін валю­талық займдардың жабылуы – мем­лекеттің валюталық тәуекелдік проблема­ларын азаматтар үшін де, банктер үшін де шешуге тырысып жатқанын көрсетеді. Көбі жылжымайтын мүлік сатып алу үшін валюталық несие алды. Бұл бастапқыда жылжымайтын мүлік бағасының өсуіне алып келді, сосын банктік баланс жағ­дайында проблемалық займдар көлемін арттырып жіберді. 2018 жыл – экономика мен қаржы саласындағы «қайта жаңғыру» жылы болмақ. «Астана» халықаралық қаржы орталығы да іске бел шеше кірісті. «Самұрық – Қазынаның» алдына қор на­рығын дамыту міндеті қойылды. Ұлттық банк пен Үкімет бизнесті ұзақмерзімді несиелеуді қамтамасыз етуі тиіс. Ат­қа­рылар шаруа көп. Соған сай күтілетін үміт те мол.

Абай АЙМАҒАМБЕТ