ХХІ ҒАСЫР ЖӘНЕ БЕСІК ЖЫРЫ

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында ХХ ғасырдың қазақ халқына берген зардаптары туралы тарихи баға берді. «Өткен ХХ ғасыр халқымыз үшін қасіретке толы, зобалаң да зұлмат ғасыр болды. Біріншіден, ұлттық дамудың ықылым заманнан жалғасып келе жатқан өзімізге ғана тән жолы біржола күйретіліп, қоғамдық құрылымның бізге жат үлгісі еріксіз таңылды. Екіншіден, ұлтымызға адам айтқысыз демографиялық соққы жасалды. Оның жарасы бір ғасырдан бері әлі жазылмай келеді. Үшіншіден, қазақтың тілі мен мәдениеті құрдымға кете жаздады. Төртіншіден, еліміздің көптеген өңірлері экологиялық апат аймақтарына айналды» деді Елбасы. 

Кез келген елдің сандық және са­палық құрамы көп нәрсені анық­тай­ды. Рухани жаңғырудың өзегіне де­мог­рафиялық ахуалымызды оңал­ту мә­селесі де кіруі тиіс. Құдайға шү­­кір, тәуел­сіздік жылдары өшкен ошақ от­тары қайта жана бастады. Қа­­зақ­стан халқының саны 18 мил­лион­дық ме­жеге жетті. Қазақстан хал­­­қы жыл сайын артып келеді: жы­лы­­на 200 мың адам­ға көбейеді, яғни бес жыл сайын 1 миллион адам қо­сы­­лып отырады, мы­салы, 2030 жы­лы Қа­­зақстан хал-қы – 20 миллионға, 2050 жылы 25 мил­­лион­ға жуық­тай­ды. Бұл – оң көр­сет­­кіш.

Демографиялық жағдай – қазіргі таңдағы маңызды мәселенің бірі. Кеңес Одағы тұсында қа­зақтар Орталық Азиядағы басқа этнос­тар­дың арасында саны жағынан ең көбі болды. Пре­зидентіміз айтып отырған «демографиялық соқ­қының» салдары жаман тиді, өз жерімізде аз­шылыққа айналдық. Әсіресе, қазақ да­ла­сында орын алған ашаршылықтың зардабы ауыр болды. 1921 және 1933 жылғы ашар­шы­лық салдарынан 4 миллионға жуық адамнан айы­рылдық. Осы екі ашаршылық пен Ұлы Отан соғысы сияқты қасіретті демографиялық апаттар халқымыздың санын ойсыратып кетті. 1916 жылдың деңгейіне қазақтар 50 жылдан соң, тек 1966 жылы ғана көтеріле алды. Бо­ль­ше­визмнің қанды қасабы болмағанда, са­ны­мыз осы күні 32-35 миллионға жетуі мүмкін еді. Екінші жаһандық соғыстан кейін жағдайы біз­бен деңгейлес болған Өзбекстанның халық са­ны бұл күнде 30 миллионнан асып отыр. Жал­пы алғанда, тәуелсіздік жылдарында Қа­зақ­стандағы адам саны 9,5 пайызға өскен. Бірақ елі­­міздің демографиялық көрсеткіштері көңіл көншітпейтінін жасырып қайтейік.
Егемендіктің алғашқы жылдары кезінде үр­діс алған демографиялық дағдарыстың ең ауыр нәтижесі – Қазақстан халқы 1989-1999 жыл­дар аралығында 1,5 миллионнан астам адам­ға, яғни 8,2 пайызға азайды, Халық са­ны­ның азаюы 2002 жылға дейін созылды. Тек 2003 жылдан бастап, аз да болса өсе бастады. 2007 жылдың басында 15 млн 394 мыңнан сәл ас­ты. Бұл жағдайдың негізгі себебі, тек 1991-1999 жылдар арасында сыртқа кеткен көші-қон нәтижесінде, республика халқы 1 млн 854 мың­нан астам адамға кеміді.
Жер көлемі жағынан әлемде тоғызыншы орын алатын Қазақстанда бір шаршы шақы­рым­ға небәрі 6,2 адамнан ғана келеді. Әлем ел­дері арасында халық тығыздығы жөнінен 184-орында тұрмыз.
Мамандардың айтуынша, қазіргі таңда қа­зақ халқының орташа жасы – 26-27 шама­сын­да. Бұл – репродуктивті адамдардың үлесі жо­ғары деген сөз. Табиғи өсім жаман емес. Ел­дегі тұрақтылық қазақтың пайдасына қыз­мет етіп жатыр. Болашақта еліміздің де­мо­г­ра­фия­лық бет-бейнесі оң қалыпқа өзгеретіні сөз­сіз. Алайда Қазақстан Республикасы Ста­тис­тика агенттігі деректеріне қарағанда, 2015 жылдан бастап, Қазақстандағы бала туу саны төмендей бастады. Тоқсаныншы жылдардағы де­мографиялық дағдарыс кезіндегі дүниеге кел­ген ұрпақтың олқы соққандығы себеп-сал­дарсыз кетпейді. Былайша айтқанда, өткен ға­сырдағы «демографиялық соққы» мен 1990 жыл­дардағы демографиялық «пауза» спираль тә­різді айналып келіп отырады. Оның үстіне жас­тар әуелі материалдық жағдай жасап алу ту­ралы көбірек ойланады. Бұған белгілі бір мөл­шерде отбасы құндылықтарының төмен­деуі де әсер ететіні анық.
Қазақстанның экономикалық жағынан қа­рыштап дамуы халықтың орташа өмір сүру жа­сының көтерілуіне игі әсерін тигізді. Елдегі жа­ғымды демографиялық көрсеткіштерді сақ­тап қалу – әр қазақтың амандығы мен жаппай көбеюдің барлық шараларын осы бастан жасау қажет. Оңтүстік облыстарда туу көрсеткіштері жақсы-ақ. Алайда Солтүстік Қазақстан облы­сында әлі де төмен.
Қазақстанда демографиялық ахуалды тү­зеу­дің бір-ақ негізгі жолы бар. Ол – бала тууды 3-4 баладан төмендетпеу. Жоспарланған жүк­ті­лік деген бар. Бұл көрсеткіш те бізде азайып барады. Бұл неге байланысты? Бірінші кезекте азаматтардың әлеуметтік-экономикалық жағ­дайына байланысты. Табиғи өсімді күшейту үшін жастарға, әсіресе, жаңа отбасыларға, көп­балалы аналарға үкімет тарапынан жан-жақ­ты, нақты, тұрақты және жүйелі түрде қам­­қорлық пен қолдау ұйымдастырылуы тиіс.
«Алтын алқа», «Күміс алқа» белгілерімен ма­рапатталған немесе бұрын «Батыр ана» атағын алған, сондай-ақ бірінші және екінші дә­ре­желі «Ана даңқы» ордендерімен мара­пат­талған көпбалалы аналарға қаншалықты жағ­дай жасап отырмыз? Көпбалалы отбасыларға бері­летін мемлекеттік жәрдемақылар туралы Заңның шеңберінде баланың тууына байланысты біржолғы мемлекеттік жәр­де­ма­қы, бала бір жасқа толғанға дейін оның күті­міне берілетін жәрдемақы және айлық табысы жан басына шаққанда орта есеппен азық-түлік се­бетінің құнынан төмен болған жағдайда от­басыларға 18 жасқа дейінгі әрбір балаға тө­ленетін жәрдемақы неге әлі күнге дейін жөн­деп көтерілмей отыр?! Жас отбасыларды ын­­­таландыру үшін мемлекет қандай шара қа­рас­тырып отыр? Жастардың үйленіп, от­басын құруға және бала тууға асықпауына қан­дай себептер бар? Қазақ жастары тумайын де­мейді, жұмыс пен баспана мәселесінің ше­шілмеуі кедергі. Осы екі мәселе оңтайлы ше­шілмейінше, демографиялық проблемалар туын­дай береді. Қазіргі қазақ қоғамында ажы­расқандар мен ешқашан некеге отыр­мағандардың қатары көбейіп келеді. Некеге отырмай туған сәбилердің саны арта түсуде. Қазақстандағы әрбір тоғызыншы отбасы ажы­расқан деген дерек бар. Жарты миллионға жуық жалғызбасты ана тағы бар…
Қазақстан әйелдерінің V форумында Пре­зидент нақты тапсырма берген болатын. Әсі­ресе, жас отбасыларды қолдау мәселесін ай­рық­ша тапсырған. Соған байланысты ми­­нистрліктерге нақты тапсырма да берілген. Оның ішінде жас отбасыларды қолдау жөнінде әрбір облыс, қала, аудан, ауылдық – барлық дең­гейдегі әкімдерге тапсырма берілді. Осы ба­ғытта арнайы бағдарлама жасалды. Онда жас­тардың ауылға келгені мен үйленгенінен бас­тап, бірінші бала тауып, одан саты-саты бойын­ша, ол баланың балабақшаға, мектепке баруы­на, тіпті одан ары қарай қолдау мәселе­сіне дейін барлығы қарастырылған.
Әлемде ересектер мен егде тартқан адам­дардың саны көбейіп, балалар саны азаю үр­дісі жүріп жатыр. Бір баладан артық бала тәр­биелегісі келмейтін отбасылардың және мүл­дем балалы, отбасылы болудан бас тар­та­тын әйел мен еркектердің саны артып келеді. Оның үстіне «гендерлік теңдік» дегеннің де­мог­рафиялық көрсеткішке тікелей әсер етіп отыр­ғанын да аңғаруға болады. Қазіргі кездегі «өзің үшін өмір сүру» қағидаты талайдың өмір­лік ұранына айналған.
Біріккен Ұлттар Ұйымының жіктеп-жі­ліктеуі бойынша, 65 және одан жоғарғы жас­та­ғы адамдардың үлесі 4 пайыз немесе одан аз бол­са – ол халық жас. 4-7 пайыз болса – қар­таю­дың алдындағы халық. 7 пайыз және одан артық болса, қартайған халық болып саналады. Қа­зақстандағы бұл көрсеткіш 6,6 пайыз дең­гейінде екен. Статистика агенттігінің болжамы бойынша, 2020 жылы бұл көрсеткіш 7,4 пайыз болады. Мұндай көрсеткіш Германияда – 24 пайыз, Ұлыбританияда – 20 пайыз, Украинада – 18 пайыз, АҚШ-та – 16 пайыз, Ресейде – 15 пайыз. «Біздегі көрсеткіш мына мемлекет­тер­мен салыстырғанда әлдеқайда төмен ғой» деп көңіл жұбатуға әсте болмайды.
Қазіргі таңда Еуропа елдерінің көпшілігі дер­лік, бала туу көрсеткішінің азаюынан зардап шегіп отыр. Мұндай демографиялық тен­денцияның салдары еңбекке жарамды ха­лық санының қысқаруына, адам капиталының төмендеуіне, денсаулық сақтау саласының шы­ғындануы сияқты проблемаларға алып келуі мүмкін. Бала туу мен адам өлімі бойынша ең төмен көрсеткіш – Болгария, Сербия, Лит­ва, Латвия, Украина, Венгрия, Германия ел­де­рінде. Еуропа елдері «кәрі құрлық» атанып жатса, жер шарының Азия құрлығында адам саны бұрқырап өсіп жатыр. Әлем бойынша халық саны жөнінен көш бастап тұрған Қы­тайдың 2017 жылғы тамыздағы көрсеткіші – 1 385 923 000 адам. Халық саны аса көп елдер қа­та­рына Үндістан, АҚШ, Индонезия, Бра­зилия, Ресей, Мексика, Жапония жатады.
Демографиялық ахуалға халықтың қар­таюы, яғни жастарға қарағанда қарттардың са­ны көп болуы тікелей әсер етеді. Айталық, Ита­лия мен Жапония мүлдем қартайған ха­лыққа жатады. Халық әрқашан жасарып оты­руы үшін жас сәбилердің дүниеге келу саны еш­қашан кемімеуі керек. Жастардың дер ша­ғында үйленуі де маңызды. Бұл тұрғыдан ал­ғанда қазақ ұлты – жас халық. Осы көр­сеткіш бойынша Қазақстанның демог­ра­фия­лық жағдайы Ресеймен, Украинамен, Ита­лиямен, Жапониямен салыстырғанда жаман емес.
Сонымен, Елбасы өз мақаласында ХХ ға­сыр­дың ұлтымызға тигізген басты зардап­тарын атап көрсетті. ХХІ ғасырда жағдай өз­геруі тиіс. Ұлан-байтақ даланы негізінен, «Бе­сік жыры» тербетіп тұрғанда ғана, біздің ке­лешегіміздің кемелдігіне күмән тумайды!

Нұртөре ЖҮСІП