Исламдық қаржы агросекторға ағыла ма?

Соңғы кездері ислам қаржысы туралы аз айтылып жүрген жоқ. Бірақ сөзден іске көшудің маңызын ескерсек, ауыл шаруашылығы ислам қаражатын пайдалануда экономиканың басқа секторларын басып озғанын айтуға болады. Өйткені бұл салада 2012-2013 жылдары Ислам даму банкі арқылы алынған 10 млн АҚШ долларына жуық қаражат игеріліп, «Мубараха» арқылы 2012-2015 жылдары 972 жоба қаржыландырылған. Жалпы, Ислам қаржы институттарының агросектордағы жобаларға деген қызығушылығы жоғары. Бұл туралы «Аграрлық несие корпорациясының» басшысы Нармұхан Сарыбаев бізге берген сұхбатында айтып өтті.

Биылғы жылды ислам қа­ражатының агросекторымыздағы алғашқы сәтті бес­жылдығы деуге болатын шығар. Өйткені «ҚазАгро» Ұлттық басқару хол­дин­гінің еншілесі «Ауыл шаруа­шылығын қаржы­лай қолдау қоры» Ислам даму банкімен алғаш рет сол 2012 жылдары ке­лісімге отырған болатын. Нәти­жесінде, қолға тиген қаражатқа фермерлер құрал-жаб­дықтар, биоло­гиялық актив, ауыл шаруа­шылығына қажетті түрлі техника­лар сатып алды. Нармұхан Сары­баевтың айтуынша, бағдарламаға Ақтөбе, Алматы, Батыс Қазақ­стан, Қарағанды облыстары бел­сенді қатысқан.

Бірақ исламдық қаржылан­дырудың елге енуі мұнымен біт­кен жоқ. Мысалы, биылдан бастап «Аграрлық несие корпо­ра­циясы» мен ADFIMI (Ислам даму банкіне мүше-елдердегі ұлт­тық қаржы құралдарын дамыту қауымдастығы) ара­сында әріп­тес­тік орнады. Жалпы қауым­дастық 1987 жылдан бері жұмыс істейді. Бүгінде оған әлемнің 18 елінде орналасқан 50-ге жуық ұйым мүше. ADFIMI 2014 жыл­­дан бері елімізде ауыл шаруашы­лы­ғындағы қаржы секторын да­мыту мақса­тында түрлі семинар­лар мен оқыту бағ­дар­ламаларын және шеберлік сабақтарын өткі­зіп келеді.
Одан бөлек, өткен айда Алматыда ADFIMI «Аграрлық несие корпорация­сы» бірігіп ауыл шаруашылығы сек­торындағы исламдық қаржыландырудың мүмкіндік­тері деген тақырыпта семинар өткізді. Ен­дігі кезекте корпорация мен қауым­дастық бірігіп, ақпараттық-ағарту­шылық шараларды ұйымдастыруды қолға алуда. Кейінгі кезде исламдық қаржы­ландыруға деген қызығушылықтың өсіп келе жат­қанын ескергендіктен, шараға исламдық қаржы ресурстарын пайдалану­дағы тәжі­рибесі экономикалық қоғамды мойын­датқан шетелдік сарап­шыларды тарту жос­парда бар. Ендігі жылдан бастап кор­порация ADFIMI-ға мүше болуы мүмкін.
– Бірақ әзірге қандай да бір нәтижелер туралы айтуға ерте. Бастапқыда қазақ­стан­дықтар үшін исламдық қаржылан­дыру заңға қайшы әрекет секілді көрінген еді. Бүгінде ол «Астана» халықаралық қаржы орталығының басты артықшы­лығы. Еліміз үшін бұл – ауыл шаруашы­лығына қосымша инвестиция тартудың көзі. Исламдық қаржы нарығының көлемі 2 трлн АҚШ долларына жетіп жығылады әрі қазір оған қызығушылардың саны да күн санап артып келеді. Ислам банкингі Қазақстан үшін шариғат заңдылықтарына сәйкес, өнімдерді тұтынатын инвестор­лардың жаңа санатына есік ашады. Бір сөзбен айтқанда, тиімді тұсы көп. Біздің ендігі мақсатымыз – соны ауыл тұрғын­дары үшін қолжетімді ету. Себебі, агроөнер­кәсіп кешенінің дамуы бүкіл елдің өркендеуіне кепіл, – дейді Нармұхан Қалмаханұлы.
Бұған дейін Мемлекет басшысы елі­міз­дегі ауыл шаруашылығын дамыту үшін ислам қаражатының әлеуетін толық пай­далануға шақырған еді. Сонымен бірге, Президентіміз мұның тек ауыл шаруашы­лығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру­да ғана емес, азық-түлік қауіп­сіздігін қам­тамасыз етуде де маңызды екенін атап өткен болатын. Осындай пікір білдірген корпорация басшысы Қазақстан – ТМД елдері арасында Исламдық қаржы сек­торы бойынша озық заң жобасы бар жал­ғыз мемлекет екенін де жасырған жоқ. Оның айтуынша, «Қа­зақстанның орна­ласқан жері Исламдық қаржыландыруды Достастықтың өзге де елдеріне таратуда катализатор болуға мүмкіндік береді».

Шариғат қарызының шарты қандай?
Несиені рәсімдеу үшін қойылатын белгілі бір шарттар бар. Сондықтан қарыз алушыға қаржы институтының қандай талап қоятыны өте маңызды. Корпорация басшысы ислам қаржы институттарының шарттары шаруалар үшін ыңғайлы бо­латынына сендірді.
– 2017 жылдан бастап ислам қаржы инс­титуттарымен белсенді жұмыс жүр­гізіп келеміз. Оның ішінде исламдық қар­жыландыру бойынша заң қызметінің халықаралық провайдері Gateway-мен ынтымақтастық меморандумға қол қой­дық. Сонымен бірге, биыл қыркүйекте корпорациямыз Түркия экономикалық банкімен әріптестік орнатты. Бұл мемо­рандум АӨК секторын қаржылай және қаржылай емес қолдауды дамытуға, несие­лік өнімдер шығару барысында құзы­реттілік пен тәжірибе алмасуға және саладағы жобаларға мониторинг жасауға бағытталған. Біздің басты мақсатымыз, қазақстандық шаруаларға ыңғайлы несие өнімдерін ұсыну болса, ислам қаржы секторы бұл тұрғыда бізге көп көмектеседі. Нақты шарттар туралы айтуға әлі ерте, біз ауыл шаруашылығы өндірушілеріне ислам­дық қаржы өнімдерін келер жылы ұсынатын боламыз. Бірақ біздің шаруалар үшін бұл ең ыңғайлы шарттар болмақ, – дейді корпорация төрағасы.

Оның айтуынша, несиені қайтармай қою – ислам банктерінде де кездесетін жағдай. Сон­дықтан несие беруші өз клиентінің оны өтей алатынына сенімді болуы керек. Осы мақ­сатта исламдық қаржы институттары қа­рыз рәсімдеуге келген тұлғаны және оның жо­басын алдын ала зерделеп, талдау жасайды. Бірақ бізді қызықтырған «Қай тараптың тәуе­келі жоғары?» деген сауал болды. Нармұхан Сарыбаев бұл жүйеде екі жақтың да көтерер жүгі теңдей екенін түсіндіріп берді:
– Мысалы, қаржыландыруға келіп түскен өтініштерді қарау барысында ислам банкінің маманы жобаның тиімділігін экономикалық тұрғыдан толық зерттеп шығады. Оның ішінде қарыз алушының әдебі, басқарушылық, ұйым­дастырушылық және кәсіпкерлік қа­білеттері секілді моральдық және тұлғалық қа­сиеттеріне ерекше мән беріледі. Себебі, көп жағдайда пайда табу мен қарыздың толық қайтарылуына тап осы дүниелер тікелей әсер етеді. Исламдық қаржы жүйесінде клиенттің басты міндеті – осы қабілеттерді пайдалану ар­қылы нарықтағы жағдайға сәйкес, коммер­ция­лық табысқа қол жеткізу. Ислам банктері тікелей дәстүрлі түсініктегі пайыз және несие қаупіне ұшырамайды. Яғни, егер қаражат құйылған жоба мүлдем пайда таппаса, онда қарыз берген тарап та клиент секілді шығынға ұшырайды.

Инновацияны қолдайды
Бүгінде әлемдегі әрбір үшінші адам цифр­лық технологияларды пайдалануда белсенді. Міне, осы аудитория – FinTech-сервистердің тұ­рақ­ты тұтынушысы. Бәрінен бұрын төлем­дер мен ақша аударымдары қарқынды дамуда. FinTech Adoption Index – 2017 атты зерттеуде сауалнамаға қатысқан 20 мемлекеттегі 22 000 адам­ның тең жартысы төлем жасап, ақша ау­дарғанда цифрлық қызмет түрлерін пайда­ланатынын айтса, 88 пайызы болашақты осы қызмет түрін қолдану жоспарында бар екенін мәлімдеген. Сұхбат барысында инновацияны сөз еткен Нармұхан Қалмаханұлы бүгінде ис­лам нарығы қаржы технологияларының үлкен мүмкіндіктер ашқанын түсіне бастағанын жеткізді. Өйткені ол шариғат заңдарына сәй­кес, қаржы ойынын адал жүргізуге әрі эко­но­ми­каны түрлендіруге көмектеседі. «Ислам­дық қаржы ойыншылары «цифрлық төң­ке­рістің» басталғанын мойындап отыр» дей­ді ол.
– FinTech ислам қаржы институттарының қар­жылық экожүйесін және оның техноло­гиялық тартымдылығын одан әрі дамытып, же­тілдіре түсуде. Демек, Ислам қаржы инс­титут­тарымен серіктес болу инновацияның дамуына әсер етіп, нарықтың ашық әрі сенімді бола түсуіне септігін тигізеді.
Сонымен бірге, корпорация басшысы ис­лам­дық қаржыландыру жүйесінде ең көп қол­данысқа ие «такафул» туралы да айтып бер­ді:
– Такафул клиенттің сұранысы мен қажет­тіліктеріне сай дайындалғандықтан, бизнес үшін тамаша үлгі. Бір таңғаларлығы әлемдік тәжірибе такафул-компаниялардың қыз­ме­тін мұсылмандардан өзге дін өкілдері де пай­даланатынын көрсетті. Оның қатысушылары немесе біздің түсінігіміздегі сақтанушылар жарнасын операторға немесе сақтандырушыға тиімді пайдалану мақсатында сыйға береді. Бірақ бір шарты бар: сақтандыру оқиғасы туын­даған жағдайда сақтандырушы оны қай­тарып беруі тиіс. Жарнаның бір бөлігі жинақ қорына түседі. Ондағы қаражатты инвестиция­лаудан салымшы да келісімшартта көрсетілген көлемде тұрақты табыс тауып отырады. Көбіне ол – 50-60 пайыз. Микротакафул – аз табыс та­батын азаматтарға арналған исламдық сақ­тандыру қағидаларына толық жауап беретін қаржы құралы. Бірақ өкінішке орай, елімізде әзірге микротакафул қызметі жоқ, – дейді Нармұхан Сарыбаев. Дегенмен болашақта біздің де ислам қаржы құралдарын еркін пай­далануымыз бек мүмкін. Елімізде агросекторға көбірек көңіл бөліне бастауы, «Астана» халық­аралық қаржы орталығының ашылуы, одан қалса, халықтың да шариғат заңы бойынша ұсы­нылатын қаржы құралдарына деген қы­зығушылығы – барлығы да бұл процестің жүзе­ге асуына алғышарт болмақ.

Кәмила ДҮЙСЕН