مەكتەپتەردە قاعاز جۋرنالعا تىيىم سالىنادى
قازاقستاندا «مەگا-زاڭ» ازىرلەندى. ول ەلىمىزدى الەمدىك رەيتينگتەردە تاياۋدا-اق وزىق «وتىزدىق» قاتارىنا قوسۋى مۇمكىن. بۇل باقىتجان ساعىنتاەۆتىڭ توراعالىعىمەن وتكەن ۇكىمەتتىڭ كەشەگى وتىرىسىندا مالىم بولدى. جيىندا ۇكىمەت مۇشەلەرى الدىمەن 9 ايداعى ينفلياتسييا دەڭگەيىن باعامداپ, ونى جىل سوڭىنا دەيىن ۇستاپ تۇرۋ شارالارىن قارادى. سونداي-اق كۇن تارتىبىنە ەلەكتروندىق بىلىم بەرۋ ماسەلەلەرى, كاسىپكەرلىك قىزمەتتى رەتتەۋدى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان زاڭ جوباسى شىعارىلدى.
بىرىنشى ماسەلە بويىنشا بايانداعان ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترى تيمۋر سۇلەيمەنوۆتىڭ ايتۋىنشا, «جىل باسىنان بەرى رەسپۋبليكادا ينفلياتسييالىق ۇدەرىستەردىڭ باياۋلاعانى بايقالادى».
– بيىل قىركۇيەك ايىندا ينفلياتسييا 0,3 پايىزدى, جالپى جىل باسىنان بەرى – 4,2 پايىزدى قۇرادى. باياۋلاۋدىڭ نەگىزگى فاكتورلارى «ۆاليۋتالىق نارىقتاعى جاعدايدىڭ تۇراقتانۋى», «نارىقتاعى ينفلياتسييالىق كۇتىلىمدەردىڭ ۇستامدى بولۋى», «ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرى بويىنشا ونىم شىعارۋدىڭ وسۋى» بولدى. اتاپ ايتقاندا, ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعالارى سوڭعى ۇش اي قاتارىنان تومەندەۋدە. بۇل رەتتە, ازىق-تۇلىكتىك ەمەس تاۋارلار باعاسى تامىزدا جانە قىركۇيەكتە جوعارىلاي باستادى. اقىلى قىزمەت تۇرلەرى بويىنشا تاريفتەر بىرقالىپتى قارقىنمەن وسۋدە, – دەدى باس ەكونوميست.
ونىڭ دەرەگىنشە, جىل باسىنان بەرى ەلىمىزدە ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ باعاسى 3,1 پايىزعا, ازىق-تۇلىكتىك ەمەس تاۋارلار باعاسى – 5,5 پايىزعا, اقىلى قىزمەتتەر باعاسى 4,3 پايىزعا قىمباتتاپتى. ازىق-تۇلىكتەر باعاسىنىڭ ماۋسىمدىق تومەندەۋىنە قاراماستان, جالپى العاندا, پيياز, سابىز, قىزىلشا, قوي ەتى جانە سيىر ەتى باعاسىنىڭ بىردەن ەكى تاڭبالى سانعا قىمباتتاعانى تىركەلدى.
ارزانداۋ دا بايقالعان: جۇمىرتقا, قاراقۇمىق جارماسى, قىرىققابات, قانت جانە كۇنباعىس مايى باعاسى ەكى تاڭبالى سانعا تومەندەگەن ەكەن. بۇل ونىمدەردىڭ ازىق-تۇلىك تاۋارلارى قۇرامىنداعى ۇلەسى – 9,1 پايىز.
مينيستر ازىق-تۇلىكتىك ەمەس تاۋارلار بويىنشا ديزەل وتىنىنا, بەنزينگە, سۇيىتىلعان گازعا, ماتالارعا, كەڭسە تاۋارلارىنا, اياق كيىمگە, قاتتى وتىنعا باعانىڭ بارىنشا وسكەنىن ايتادى. اقىلى قىزمەتتەردىڭ ىشىندە گاز, كارىز جۇيەسى, قوقىس جيناۋ تاريفتەرى ينفلياتسييانىڭ بەكىتىلگەن ارالىعىنان ارتىق وستى. وڭىرلەر اراسىندا اققۇلا بەسەۋىندە – اتىراۋ, سولتۇستىك قازاقستان, پاۆلودار, وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارى جانە استانا قالاسىندا ينفلياتسييا ورتاشا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەن جوعارى قالىپتاسىپ وتىر.
وز سوزىندە مينيستر ت.سۇلەيمەنوۆ جىل سوڭىنا دەيىن ينفلياتسييانىڭ وسۋىنە ىقپال ەتۋى مۇمكىن قاتەرلەردى اتادى. «ماۋسىمدىق فاكتورلادى ەسكەرسەك, سونداي-اق ىرى مەيرامدار IV توقسان ەنشىسىنە تيەتىندىكتەن, مەرەكە كۇندەرى داستۇرلى تۇردە جەمىستەر مەن كوكونىستەردىڭ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ باعاسى وسەدى. مۇنىڭ سىرتىندا جىلىتۋ ماۋسىمى كەزەڭىندە بىرقاتار وڭىرلەردە قاتتى وتىن باعاسى كۇرت قىمباتتاۋدا. مىسالى, قىركۇيەكتە استانا قالاسىندا كومىر – 19 پايىزعا, الماتى وبلىسىندا 16,4 پايىزعا جانە اقمولا وبلىسىندا 10,6 پايىزعا وستى» دەدى ول.
سوندىقتان ۇكىمەت وتىرىسىندا ينفلياتسييانى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جوسپارلانعان 6-8 پايىز ارالىعىندا ۇستاپ قالۋعا قاجەتتى شارالار بەلگىلەندى. سونىمەن, وڭىرلەر اكىمدەرىنە, اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ, وڭىرلىك تۇراقتاندىرۋشى قورلاردا نەگىزگى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ جەتكىلىكتى قورىن قامتاماسىز ەتۋ جۇكتەلدى. سونداي-اق ولار باعاعا كۇندەلىكتى مونيتورينگ جۇرگىزۋگە, تاپشىلىققا جول بەرمەۋ جانە نارىقتى قاجەتتى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىمەن مولىقتىرۋ ۇشىن تۇراقتاندىرۋ قورلارىنىڭ رەسۋرستارىن تيىمدى پايدالانۋعا مىندەتتەلدى. تۇراقتاندىرۋ قورلارى ۇشىن ونىمدەر ساتىپ الۋدى جانداندىرىپ, 15 قاراشاعا دەيىن اياقتاۋلارى كەرەك.
ەگەر وسى الدىن-الۋ شارالارى ورىندالسا, 2017 جىل قورىتىندىسىندا ينفلياتسييا دەڭگەيى 6,9-7,5 پايىز ارالىعىندا بولادى دەپ كۇتىلۋدە.
بۇل ماسەلە بويىنشا وتىرىستا ۇلتتىق بانك توراعاسى دانييار اقىشەۆ, اتىراۋ وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى الىبەك ناۋتيەۆ, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى قۇمار اقساقالوۆ, پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمى بولات باقاۋوۆ, وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى تولەگەن سارسەمباەۆ جانە استانا قالاسى اكىمى اسەت يسەكەشەۆ سوز سويلەدى.
باقىتجان ساعىنتاەۆ بارلىق سالالىق مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا تاۋارلار مەن قىزمەتتەرگە, اسىرەسە, الەۋمەتتىك ماڭىزدى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنا باعانىڭ وسۋ ماسەلەسىن ەرەكشە باقىلاۋدا ۇستاۋدى تاپسىردى.
ۇكىمەت وتىرىسىندا وسىدان كەيىن ەلەكتروندى بىلىم بەرۋدى دامىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا بىلىم جانە عىلىم مينيسترى ەرلان ساعاديەۆ بايان ەتتى. ونىڭ ايتۋىنشا, بۇگىندە قازاقستاندا بىلىم بەرۋ جۇيەسى «بىلىم بەرۋ ۇدەرىسىن تسيفرلاندىرۋ», «تسيفرلىق بىلىم بەرۋ كونتەنتىن تۇزۋ», «بىلىم بەرۋدى باسقارۋدى تسيفرلاندىرۋ» سەكىلدى نەگىزگى ۇش باعىتتا دامۋدا.
مەكتەپتەردەگى وقۋ ۇدەرىسىن اۆتوماتتاندىرۋ ۇشىن ەلەكتروندى جۋرنالدار جۇيەسى پايدالانىلۋدا. ەلەكتروندى جۋرنالداردى ەنگىزگەن ورتا بىلىم وردالارىندا قاعاز تۇرىندەگى جۋرنالدى قولدانۋعا تىيىم سالۋ جوسپارلانىپ وتىرعان كورىنەدى. بعم باسشىسى وسى ونىمدى ازىرلەۋشىلەر پىكىرىنە سۇيەنىپ, بۇل تىيىم «قوسارلانۋشىلىقتى توقتاتاتىنىن جانە ۇستازدار ەسەپتىلىگىن ايتارلىقتاي قىسقارتاتىنىن» ايتتى.
جوعارى وقۋ ورىندارىندا «جوعارى بىلىمدى باسقارۋدىڭ بىرىڭعاي جۇيەسى» جۇمىس جاساۋدا, ونىڭ كونتەنتى جوو-لاردىڭ اقپاراتتىق جۇيەلەرىن ينتەگراتسييالاۋ كومەگىمەن تولىعادى ەكەن. وسىلايشا, ولارداعى اربىر شاكىرتتىڭ مارتەبەسى بويىنشا وزەكتى مالىمەتتەردى اردايىم كورۋگە مۇمكىندىك بەرىلەدى. عىلىم سالاسىندا بارلىق عىلىمي گرانتتارعا وتىنىم بەرۋ, ەسەپتەر قابىلداۋ, ماقالالاردى ەسەپكە الۋ, ەلەكتروندى مەكەنجايلار بازاسى تسيفرلاندىرىلدى.
ەكىنشى باعىت – تسيفرلىق بىلىم بەرۋ كونتەنتى بويىنشا مەكتەپتەر ۇشىن ۇش تىلدە 80 مىڭ بەينەفيلم مەن ينتەراكتيۆتى ساباقتار ەنگىزىلدى. ولار مۇعالىمگە ساباقتى الدەقايدا جوعارى دەڭگەيدە جۇرگىزۋگە كومەكتەسۋگە تيىس. بيىل 7 082 مەكتەپ اتالعان تسيفرلىق رەسۋرستارعا قول جەتكىزگەن. بۇل تسيفرلىق رەسۋرستار ونلاين جانە وفلاين رەجيمدەردە قولجەتىمدى.
«پاندى جۇرگىزۋشى مۇعالىم دايىن بەينەماتەريالدى الىپ, ونى ساباق بارىسىندا وقۋ ماتەريالىن تۇسىندىرۋ ۇشىن پايدالانا الادى. مۇعالىمگە ەندى ساباقتارعا قوسىمشا ماتەريال ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق» دەدى ە.ساعاديەۆ.
اقپارات جانە كوممۋنيكاتسييالار مينيسترى داۋرەن اباەۆ بعم-نىڭ اقپاراتتىق جۇيەلەرىن ۆيرتۋالدى سەرۆەرلەرگە كوشىرۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقانىن حابارلادى.
تالقىلاۋدى قورىتقان پرەمەر-مينيستر باقىتجان ساعىنتاەۆ وسى ەكى مينيسترلىككە, اكىمدەرمەن بىرگە, ار وڭىردە مەكتەپتەردى جىلدامدىقتى ينتەرنەتكە قوسۋ جوسپارىن ازىرلەۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى. بۇدان وزگە, ۆەدومستۆوارالىق بىلىم بەرۋدىڭ مالىمەتتەر بازالارىن ىقپالداستىرۋدى جوسپارلانعان مەرزىمدەردە اياقتاۋ تاپسىرىلدى. وسى بارلىق تاپسىرمالاردىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋعا ۆيتسە-پرەمەر اسقار جۇماعاليەۆ جاۋاپتى بولادى.
كۇن تارتىبىنە سايكەس, وسى وتىرىستا ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ «كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە كاسىپكەرلىك قىزمەتتى رەتتەۋدى جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن تانىستىردى. بۇل قۇجات «مەملەكەتتىڭ باقىلاۋ-قاداعالاۋ قىزمەتىن رەفورمالاۋ», «وزىن-وزى رەتتەۋ ينستيتۋتىن دامىتۋ», «بيزنەس شىعىندارىن جاپپاي تومەندەتۋ», «بيزنەستى قولداۋ شارالارىن دامىتۋ», Doing Business رەيتينگىندەگى قازاقستاننىڭ پوزيتسيياسىن جاقسارتۋ» جانە باسقا دا باعىتتاردى قامتيدى. بۇل زاڭدى كاسىپكەرلىك ورتا «مەگا-زاڭ» دەپ باعالاۋدا.
ەلباسىنىڭ بيىلعى جولداۋىنداعى تاپسىرمالارىن ورىنداۋ ۇشىن ازىرلەنگەن جاڭا جوبا قولدانىستاعى 13 كودەكسكە جانە 103 زاڭعا 1000-نان استام تۇزەتۋلەر ەنگىزەتىن بولادى.
ت.سۇلەيمەنوۆتىڭ تۇسىندىرۋىنشە, زاڭ جوباسىنىڭ نەگىزگى جاڭالىقتارىنىڭ بىرى – «الدىن-الا باقىلاۋدى» ەنگىزۋ بولماق. بۇل رەفورما تەكسەرۋشىلەردىڭ مىنەز-قۇلقىن جانە ۇستانىمىن قازىرگى «انىقتاۋ جانە جازالاۋ» ساياساتىنان «قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ الدىن-الۋ جانە ەسكەرتۋ» باعىتىنا قاراي وزگەرتۋگە تيىس. باسقاشا ايتقاندا, تەكسەرۋ بارىسىندا كاسىپكەردىڭ زاڭ بۇزعانى انىقتالسا, وعان بىردەن اكىمشىلىك ىس قوزعالىپ, ايىپپۇل سالىنباي, سول بۇزۋشىلىقتى وز بەتىمەن تۇزەۋىنە ۋاقىت بەرىلەتىن بولادى.
جاڭا زاڭنىڭ باسقا دا ەلەڭ ەتكىزەرلىك جاڭالىقتارى جەتەرلىك.
بىرىنشىدەن, بىرىن-بىرى قايتالاۋىنا جانە تيىمدىلىگىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى قازىرگى باقىلاۋ سالاسىنىڭ 114-ىنىڭ 27-سىن, قاداعالاۋ سالاسىنىڭ 18-ىنىڭ ۇشەۋىن جويۋ كوزدەلەدى. مىسالى, ينۆەستيتسييالار جانە دامۋ مينيسترلىگىندە – «جەر قويناۋىن پايدالانۋ كونتراكتىلەرى شارتتارىنىڭ ورىندالۋىن», «قىزمەتى ۇشىنشى تۇلعالارعا زييان كەلتىرۋ قاۋپىمەن بايلانىستى وبەكتىلەر يەلەرىنىڭ ازاماتتىق-قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىگىن مىندەتتى ساقتاندىرۋدى» باقىلاۋ سالالارى, ادىلەت مينيسترلىگىندە – «نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ رەسمي ماتىندەرىن كەيىننەن جارييالاۋدى» باقىلاۋ سالاسى, مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىندە – «سپورت نىساندارىنا تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ جانە پايدالانۋ, سونداي-اق دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت سالاسىنداعى زاڭناما ستاندارتتارىن, ەرەجەلەرى مەن نورمالارىن ساقتاۋدى» باقىلاۋ سالالارى, دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىندە – «حالىققا جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى پروفيلاكتيكالىق ەگۋلەردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋدى» باقىلاۋ سالاسى الىپ تاستالىنادى.
بۇدان بولەك, اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندە «جانۋارلار دۇنيەسىن قورعاۋ, مولايتۋ جانە پايدالانۋدا», «ورمان قورىن كۇزەتۋ, قورعاۋ, پايدالانۋ, ورمانداردى مولىقتىرۋ جانە ورمان وسiرۋدە», سونداي-اق «ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردا» قاداعالاۋ سالالارى جويىلادى.
– مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ 540 باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ فۋنكتسيياسىنىڭ مەملەكەت جانە تۇتىنۋشىلار قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ-قاتەرگە بايلانىستى ەمەس, ارى بىرىن-بىرى قايتالايتىن 137 فۋنكتسيياسىن جويۋ ۇسىنىلادى. بۇل رەتتە ولاردىڭ شتاتتىق سانى دا وڭتايلاندىرىلادى. تەكسەرۋشى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ 1 مىڭ 137-سىن قىسقارتۋ ۇسىنىلدى, – دەدى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ.
بۇعان قوسا, كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىن تەكسەرۋ بويىنشا قولدانىستاعى 30 497 تالاپتىڭ 17 654-ى نەمەسە شامامەن 50 پايىزى قىسقارتىلادى. سونىڭ ىشىندە, حالىقتىڭ سانيتارلىق-ەپيدەميولوگييالىق سالاۋاتتىلىعى سالاسىنداعى تالاپتاردىڭ 85 پايىزى, ورت قاۋىپسىزدىگى سالاسىنداعى تالاپتاردىڭ 72 پايىزى قىسقارتۋعا ىلىگەدى.
ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترىنىڭ ايتۋىنشا, بارلىق ىس-شارالاردى ىسكە اسىرۋ ناتيجەسىندە 2018 جىلعا قاراي تەكسەرۋلەردىڭ جالپى سانى 30 پايىزعا ازايادى. سويتىپ, ولاردىڭ سانى 70 مىڭنان اسپايتىن بولادى. سالىستىرۋ ۇشىن ايتا كەتسەك, 2016 جىلى 101 مىڭ تەكسەرۋلەر تىركەلدى. 2020 جىلعا قاراي تەكسەرىستەر سانى تاعى 10 پايىزعا كەمىمەك.
جاڭا زاڭ اياسىندا رۇقسات بەرۋ جۇيەسىن ودان ارى وڭتايلاندىرىلادى. وتكەن جىلى رۇقساتتاردى 50 پايىزعا قىسقارتۋ بويىنشا رەفورما جۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە رۇقساتتامالىق قۇجاتتار سانى 708-دەن 316-عا دەيىن قىسقارتىلدى. ەندىگى وڭتايلاندىرۋ «قولدانىستاعى زاڭنامامەن تولىق رەتتەلمەگەن, ارى تابيعي مونوپولييالار مەن كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور كاسىپورىندارىنا باسىبايلى بەرىلگەن 69 رۇقسات تۇرىنە قاتىستى بولادى». ويتكەنى ولار كاسىپكەرلەر ۇشىن بەلگىلى بىر قيىندىقتار تۋدىرادى جانە وپەراتسييالىق شىعىستاردى تالاپ ەتەدى.
جالپى, زاڭ جوباسىندا بيزنەس شىعىندارىن جاپپاي ازايتاتىن 80-نەن استام تۇزەتۋ ەنگەلى وتىر. ونىڭ بىرىنە سايكەس, بيزنەسمەندەر قىزمەتتەردى «ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت» مەملەكەتتىك كورپوراتسيياسى (حقكو-لار) نەمەسە «ەلەكتروندىق ۇكىمەت» ۆەب-پورتالى ارقىلى الا الاتىن بولادى. تاعى بىر توبى بويىنشا كەيبىر سالىقتار مەن الىمدار ستاۆكالارى تومەندەتىلەدى. مىسالى, وتاندىق كولىك قۇرالدارىن قازاقستان اۋماعىنان شىعارۋ ۇشىن قاراستىرىلعان الىمدار مولشەرلەمەسى 3-تەن 1 اەك-كە دەيىن تومەندەمەك. بۇل شارا قازاقستاندىق تاسىمالداۋشىلاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالادى.
تۇتاستاي العاندا, زاڭ قابىلدانعان سوڭ, ەلدەگى ىسكەرلىك احۋالدى جانە دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ Doing Business رەيتينگىسىندەگى قازاقستاننىڭ ورنىن جاقسارتۋ اياسىندا زاڭ جوباسىندا اتالعان جاھاندىق رەيتينگتىڭ 10 كورسەتكىشىنىڭ 7-ەۋى بويىنشا رەفورمالار باستالادى.
ۇكىمەت وتىرىسى سوڭىندا باقىتجان ساعىنتاەۆ ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنە پرەمەر-مينيستر كەڭسەسىمەن بىرلەسىپ, پرەزيدەنت اكىمشىلىگىمەن زاڭ جوباسىن بەكىتىپ, وسى قازان ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن ونى پارلامەنتكە ەنگىزۋدى تاپسىردى.
سونداي-اق باقىتجان ساعىنتاەۆ «تسيفرلىق قازاقستان» باعدارلاماسى اياسىندا شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا باعىتتالعان بىرقاتار شارالاردى اتاپ وتتى. وسىعان وراي, ۆيتسە-پرەمەر اسقار جۇماعاليەۆكە, ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنە, «بايتەرەك» حولدينگىمەن بىرلەسىپ, قاراشا ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە ارنالعان «بىر تەرەزە» رەجيمىندەگى تسيفرلىق پلاتفورمانىڭ جۇمىسىن باستاۋ تاپسىرىلدى.
ايحان شارىپ
