ЖАҢА ЗАҢ ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАЙДЫ

Бүгінде жаhанда қалыптасқан экономикалық жағдай өте күрделі. 2008 жылдан басталған қаржылық қыспақ жаңа экономикалық, саяси үрдістерді қажет етіп отыр. Осы ретте Елбасының бастамасымен жүзеге асырылып жатқан «Нұрлы жол» бағдарламасы, индустрияландыру картасы және «100 нақты қадамнан» тұратын Ұлт жоспары елімізді қаржылық, экономикалық дағдарыстан алып шығуға бағытталған. Соның ішінде Ұлт жоспарының 83-қадамы бойынша еңбек қатынастарын ырықтандырудың мақсаты – кәсіпкерлікті, еңбек нарығын дамыту және инвестициялардың келуіне қолайлы жағдай жасаумен байланыстырылып отыр.

Елбасының «Қазақстанның үшінші жаң­­ғыруы: Жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты халыққа Жолдауында ел экономикасын өркендетіп қана қоймай, білімді дамыту, руханиятымызды жаңғырту, қауіпсіздік ша­раларын күшейту, діни экстремизмнің алдын алу, қылмыстық жазасын өтеп жат­қан азаматтарды теологиялық тұрғыдан сауат­тандыру мәселелері айтылып отыр. Елбасының 2017 жылы 31 қаңтардағы Жолдауында экономикамыздың дамуы­на көп көңіл бөлінген. Жолдаудағы 5 басым­дықтың төртеуі тек экономиканың дамуына ғана бағытталған. Бірінші басым­дық – эко­номиканың жеделдетілген техно­логиялық жаңғыртылуы, екінші басымдық – бизнес-ортаны түбегейлі жақсарту және кеңейту, үшінші басымдық – макроэ­ко­но­микалық тұрақтылық, төртінші басымдық – адами капитал сапасын жақсарту. Бұл біз­дің дұрыс жолмен келе жатқанымызды көрсетеді.
Егер де біз Елбасының Жолдауын оқып, он­да қозғалып жатқан мәселелер мен ке­лешекте орындалуы міндетті үкіметке тап­сырылған тапсырмаларға қарасақ, бағыт­ы­мызды анық көре аламыз. Еңбек қа­­тынастары бүгінде көптеген сұрақтар ту­дырады. Еңбектің барлық саласында жүк­теменің өсуін барлығымыз көріп отырмыз, дегенмен оның екінші жағы бар екенін ұмытпауымыз керек. Еңбек кодексінде жұ­мысшылардың құқықтары қалай қорғалып жатыр, жүктеменің өсуіне қарай жалақысын да өсіру қарастырыла ма деген сұрақтарға қатысты төмендегідей талдау жасап кө­рейік. Мысалы, 10 жылдан аса қызмет істе­ген жұмысшының тәжірибесі де мол, яғни өз қызметінің кәсіби маманы болып отыр, жұмысын сапалы да жедел атқара алады. Енді жаңадан қызметке кірген қызметкердің тәжірибесі жоқ, жұмысты жаңадан меңгеріп үйренуге әлде қайда көп уақыт керек, оны әлі үйрету керек, яғни жұмысын қарқынды атқаруға тәжірибесі аз. Сонда да тәжірибесі 10 жыл болған жұмысшы мен тәжірибесі аз жұмысшының алып отырған айлығының арасы қазіргі уақытта 6-8 мың теңгеден аспайды. Бұл еңбектің бағалануына жата ма әлде жатпай ма? Бұл сұраққа жауап беру қиын. Барлығымыз білеміз, жеке компа­ния­лар мен фирмаларда тәжірибесі 5 жыл­дан артық жұмыс атқарған азаматтарды қыз­метке алады, өйткені олардың кәсіби тә­жірибесі мол екенін біледі.
Қазіргі таңда мемлекетімізде жаңа Ең­бек кодексінде жұмысшы құқықтарын қор­ғау жағынан маңызды бірнеше қадам жа­салды. Жұмысшылардың құқығы кеңей­тілді.
Жаңа еңбек кодексінде жалақыны іс­те­ген жұмыс уақытына қарай төлену керектігі нақты айтылған. Егер де жұмыс уақытының жүктемесі (басқа жұмысшыны алмастыру, яғни екі адамның жұмысын істеуі) артқан кезде жұмыс уақыты ұзарады, бірақ жалақы сол қалпында төленеді (1 бірлік жалақысы), яғни үстеме жұмысқа ақы төленбейді, атап айт­қанда осындай жағдайда Еңбек кодек­сінің 108-бабын қолдануға әбден болады. осыған кәсіподақ ұйымдары аса назар ау­дарып, осы мәселені шешуді қарастыру керек. Түнгі уақыт­тағы еңбекке ақы төлеу 110-ба­бында, «Түнгі уақыттағы жұмыстың әрбір са­ға­тына еңбек немесе ұжымдық шарт­тар­дың және (не­месе) жұмыс беруші актісінің талаптарына сәйкес жоға­ры­ла­тылған мөлшерде, бірақ жұмыскердің күндік (са­ғаттық) мөлшер­лемесі негізге алы­на оты­рып, бір жарым еседен төмен бол­майтын мөл­­шерде ақы төленеді» деп нақ­ты айқын­дал­ған, – дейді Жамбыл об­лы­сы Жуалы ау­дандық соты кеңсесінің же­текші ма­маны Б.Иманалиев.
Биылғы жылдың басынан бастап мау­сым айының аяғына дейін, мемлекеттік қыз­меткерлерді жаппай атестаттау іске асырылып, қызметкерлердің өз жұмысына қаншалықты лайық екендігі, өзінің қыз­метіне профессионалдық дейгейі жоғары және ынтасы мол, мінез құлқының лайық­тылығы, істеген жұмы­сын­да едәуір қиын кезеңдерде ауырт­палық­тардан шығу жолын табу мәселесін тез арада шешуді қолға ала алтын қызметкерлер анықталды. Енді, 2018 жылдың басынан бастап мемлекеттік қызметте жалақының мөлшері істеген жұмысына қарай, яғни балдық мөлшерде берілетін болады. Атап айтқанда барлық жұмысын істеуге үлгерген, кем­шіліктері жоқ мемлекеттік қыз­мет­керлер жоғары балға ие болып жалақысы да жо­ғары болады. Төмен балға ие болған қыз­­меткерлердің жалақысы да сәйкесінше болады. Бір сөзбен сөзбен айтқанда, жалақы жұмыстың нәтижесіне қарай төленеді.
– Бұл шешімге келу тез арада болған жоқ. Көп жыл бойы еңбек тұрғы­сын­дағы жасалынған жұмыстың нәтижесін тек­серу қорытындылары, шетелдегі еңбек­тің төлену стандарттарының тәжірибесін зерделеу мәселесінде жүргізілген көптеген ақылдасулар арқасында болды. Бүгінде әлем­де экономиканың дамуы үлкен қар­қынмен алға басуда, содан біздің мемле­кетіміз артта қалмау үшін жаңа Еңбек ко­дек­сінің қабылдануы дәлел болып отыр. Бүгінгі күнде еңбекақысы тек қана нәтижеге қарай төлену қажет деп санаймын. Нәтижесі жоғары бағаға лайықты болған қызметкер­дің жалақысын көтеру қажет. Мысалы, шетелде яғни европалық мемлекеттерде, жа­лақының нәтижеге қарай төленуі әлде­қайда бұрыннан қолға алынған нәрсе, сол себептен, олардың экономикасы бүгінгі кезде жоғары көрсеткіштерге ие болып отыр. Қазақстан өзін құқықтық мемлекет ре­тінде орнықтырады, еңбек қатынас­та­рындағы соңғы жетістіктер қолға алынып келешекте Еуропа мемлекеттеріндегі еңбек қатынастарының деңгейіне жетеміз. яғни дүниежүзіндегі дамыған 30 мемлекеттің қатарына кіреміз деген үміт бар, – дейді Б.Иманалиев.
Жаңа заң бойынша жұмысшылардың еңбек құқықтарының қорғалуы қазіргі кез­де жоғары деңгейде жүргізіліп жатыр. Бұ­рын жұмыс берушілер жұмысшылардың жа­лақысын бірнеше айға дейін бермей жүре­тін болса, енді ондай жағдайлар бір­шама сиреді.

 Қайыржан ТӨРЕЖАН