زەينەتاقى جۇيەسىن جاڭعىرتۋ كەرەك پە?
وسىعان دەيىن مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەلىمىزدەگى زەينەتاقى جۇيەسىن جاڭعىرتۋ تۋرالى تالاي رەت سوز ەتتى. سونىڭ بىرىندە «زەينەتاقى سالىمدارىنىڭ كىرىستىلىگىن ارتتىرۋ ۇشىن زەينەتاقى قارجىلارىن ينۆەستيتسييالاۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراستىرۋ كەرەكتىگىن» ايتقان بولاتىن. جالپى, ەلىمىزدە زەينەتاقىمەن قامتاماسىز ەتۋ 3 دەڭگەيلى جۇيەمەن جۇزەگە اسىرىلادى: بازالىق, مىندەتتى جانە ەرىكتى زەينەتاقى جارنالارى. ونىڭ بىرىنشىسى تەك قانا مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تاۋەلدى بولسا, سوڭعىلارى زەينەتاقى قورىنىڭ ينۆەستيتسييالىق تابىسىنا بايلانىستى بەلگىلەنىپ وتىرادى. ەلباسىمىز ينۆەستيتسييالىق تاسىلدەرىن قايتا قاراۋ دەگەندە, دال وسى ينۆەستيتسييالىق تابىستىڭ جوعارى دەڭگەيدە بولۋىن قاداعالاۋدى تاپسىرعان ەدى. سەبەبى, الەمدىك ەكونوميكا تۇراقسىز كەزەڭدە قاراجاتتى تۇراقتى تابىس اكەلەتىن سالالارعا قۇيۋ وتە ماڭىزدى.
بىز بىلەتىن زەينەتاقى ەندى بولمايدى…
قوردىڭ باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ساۋلە ەگەۋباەۆانىڭ تۇسىندىرۋىنشە, بازالىق زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ بىر ارتىقشىلىعى – ول قارجىلىق احۋالعا تاۋەلدى ەمەس ارى الدىن الا بەلگىلەنگەن مولشەردە تولەم جاسالادى. بىراق ول ەلدىڭ دەموگرافييالىق جاعدايىنا تاۋەلدى. سەبەبى, حالىقتىڭ ورتاشا جاسى ۇلعايعان سايىن, بۇل جۇيەگە قارجىلىق تۇراقسىزدىق قاۋپى تونەدى. ناتيجەسىندە, سالىقتى كوبەيتىپ, زەينەت جاسىن ۇلعايتۋعا تۋرا كەلەدى. تىپتى كەي ەلدەردە 2040 جىلدارعا قاراي ادامدار بازالىق زەينەتاقى الماۋى دا مۇمكىن. بۇل تۋرالى بيىل داۆوستا وتكەن بۇكىلالەمدىك ەكونوميكالىق فورۋمعا كەلگەن عالىمدار دا ايتىپ وتتى. ولاردىڭ ويىنشا, دۇنيەجۇزىندە زەينەتكە شىعۋ ۋاقىتى كەيىنگە شەگەرىلۋى مۇمكىن.
ستاتيستيكاعا سەنسەك, ۇلىبريتانييا, اقش, كانادا, فرانتسييا مەن گەرمانييا سەكىلدى دامىعان ەلدەردە 2000 جىلدان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن ادامدار 100 جاسايدى, مۇمكىن ودان دا ۇزاق ومىر سۇرەدى دەگەن بولجام بار. ماكس پلانك اتىنداعى دەموگرافييا ينستيتۋتىنان كەلگەن دجيم ۆوپەل: «حىح عاسىردان بەرى ادامداردىڭ ومىر سۇرۋ ۇزاقتىعى ار ونجىلدىقتا 2,5 جىلعا وسىپ كەلەدى», – دەيدى. بۇل, ارينە, تاماشا جاڭالىق دەرسىز, بىراق تاياقتىڭ دا ەكى ۇشى بولاتىنى سەكىلدى, بۇل قۇبىلىستىڭ زەينەتكەرلىككە شىعۋ جاسىن ۇزارتا تۇسەتىنى سوزسىز. تىپتى بۇلاي جالعاسا بەرسە, ادامدار ۇش-تورت ماماندىقتى يگەرىپ, ومىر بويى جۇمىس ىستەپ وتۋلەرى دە عاجاپ ەمەس. داۆوستاعى ەكونوميكالىق فورۋمدا پسيحولوگ ليندا گراتتون: «ەگەر 30 جاسقا ۇزاق عۇمىر كەشسەك, وندا بىزگە زەينەتاقىعا قازىرگىدەن 5 ەسە ارتىق قاراجات جيناۋعا تۋرا كەلەدى. بىز كورىپ-بىلىپ جۇرگەن زەينەتاقى ەندى بولمايدى», – دەپ تۇسىندىرگەن بولاتىن. دەمەك, بۇل تەندەنتسييانىڭ بىزدىڭ ەلىمىزدە دە بايقالۋى زاڭدى. سەبەبى, 1960 جىلدان بەرى قازاقستاندىقتاردىڭ ورتاشا جاسى 58-دەن 71 جاسقا دەيىن ۇلعايعان.
بىراق بىزدىڭ زەينەتاقى جۇيەمىز ارتاراپتاندىرىلعان, سوندىقتان دەموگرافييالىق احۋالعا تاۋەلسىز ەرىكتى جانە مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن پايدالانۋ جەكەلەگەن تۇلعالاردى مەملەكەتكە تاۋەلدىلىكتەن ارىلتادى. بۇلار – قارجىلاي تۇراقتى جۇيە ارى سالىمشىلاردىڭ قاراجات جيناۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرادى جانە ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا قوسىمشا ينۆەستيتسييا بولا الادى. دەگەنمەن مۇنىڭ دا كەمشىلىكتەرى جوق ەمەس. بىرىنشىدەن, سالىمشى قانشا قاراجات جيناسا, سونشا زەينەتاقى الادى. ودان بولەك زەينەتاقى قورىنىڭ سول قاراجاتتى ينۆەستيتسييالاۋ ارقىلى تاپقان تابىسىنان قوسىمشا پايدا كورەدى. ياعني, بۇل جۇيە ينۆەستيتسييالىق باسقارۋعا تىكەلەي بايلانىستى.
وتكەنگە ورالامىز با?
ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى دانييار اقىشەۆ استانا ەكونوميكالىق فورۋمى اياسىندا وتكەن بريفينگتە زەينەتاقى نارىعىندا باسەكەلەستىك ورتانى قايتا قالىپتاستىرۋ كەرەكتىگىن ايتتى. بىراق نارىقتا قاراما-قايشىلىقتار تۋىنداماس ۇشىن وعان كاپيتال دەڭگەيى جوعارى, تۇراقتى كومپانييالاردى تارتۋ كەرەك. قارجى رەتتەۋشىنىڭ باسشىسى قانداي وزگەرىستەر بولسا دا, قازىرگى بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى قالا بەرەتىنىن ەسكەرتتى. سەبەبى, ادامداردا قاراجاتىن بەلگىلى بىر ۇيىمعا سەنىپ تاپسىراردا تاڭداۋ بولۋى قاجەت. ۇلتتىق بانك ۇسىنىپ وتىرعان زەينەتاقى جۇيەسىندە بجزق قارجىنى ۇلتتىق بانككە باعىتتايدى, ال جەكە كومپانييالار سالىمشىنىڭ قالاۋى بويىنشا قاراجاتتى ينۆەستيتسييالايتىن بولادى». اقىشەۆ: «بىز ار ادام زەينەتاقى جيناعىن باسقاراتىن كومپانييانى وزى تاڭداۋى ۇشىن باسەكەلەستىكتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. سوندا ول وز قارجىسىن قايدا سالۋ كەرەكتىگىن دە تاڭداي الاتىن بولادى. ەگەر وعان ۇلتتىق بانك ۇناماسا, جەكە كومپانيياعا كەتە الادى. بۇل بىز ۇسىنىپ وتىرعان بازالىق پرينتسپ», – دەگەن بولاتىن.
بىراق ۇلتتىق بانكتىڭ بۇرىنعى باسشىسى قايرات كەلىمبەتوۆ باق-قا بەرگەن سۇحباتتارىندا «كەرى شەگىنۋدى», ياعني, مەنەدجمەنتتىڭ بۇرىنعى مودەلىنە ورالۋدى قۇپتامايتىنىن ايتقان. «سەبەبى, اكتيۆتەردىڭ تيىمدى مەنەدجەرلەرىنە اينالا الاتىن كومپانييالاردى كورمەي تۇرمىن», – دەيدى ول. ەكس-توراعا نەلىكتەن مۇنداي بايلامعا كەلگەنىن بىلاي تۇسىندىرەدى: «بىرىنشىدەن, قور نارىعى قاجەت, بىزدە ول ەندى عانا دامىپ كەلەدى. سوندىقتان قاراجاتتى جەكە كومپانييالاردىڭ نەمەسە مەملەكەتتىڭ باسقارۋىندا ەشقانداي ايىرماشىلىق بولمايدى. سەبەبى, مەملەكەتتىك قۇندى قاعازداردان باسقا زەينەتاقى قاراجاتىن ينۆەستيتسييالايتىن جەر جوق. وعان ينۆەستيتسييا جاساۋ ۇشىن كوميسسيياسى جوعارى جەكە كومپانييالارعا جۇگىنۋدىڭ قاجەتى جوق». قايرات نەماتۇلىنىڭ ايتۋىنشا, زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ كەلەسى قادامى ۇلتتىق قوردىڭ باسقارۋ ۇلگىسىندەگى مەنەدجمەنت بولۋى كەرەك. مۇنداي تاسىل بويىنشا, قاراجاتتىڭ جارتىسىن ۇلتتىق بانك باسقارسا, قالعان بولىگىن حالىقارالىق مەنەدجەرلەر قاداعالايتىن بولادى.
زەينەتاقى جۇيەسىن 2030 جىلعا دەيىن جاڭعىرتۋ تۇجىرىمداماسىندا ازاماتتاردىڭ زەينەتاقى جيناقتارىن مەملەكەت تاراپىنان كەپىلدەندىرۋ جانە زەينەتاقى جۇيەسىن رەتتەۋدىڭ زاڭنامالىق نەگىزدەرى تۋرالى ايتىلعان. ول بويىنشا جارنالار قارجىلىق قۇرالدارعا ينۆەستيتسييالانادى. ىس جۇزىندە زەينەتاقى قورى ەلدىڭ ىشكى نارىعىندا نەگىزگى ينۆەستورعا اينالۋى قاجەت. سەبەبى, زەينەتاقى اكتيۆتەرى قۇندى قاعازدارعا, ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىڭ, جەكە كومپانييالاردىڭ نەمەسە شەتەلدىك ۇكىمەتتەر مەن كومپانييالاردىڭ وبليگاتسييالارىنا ينۆەستيتسييالانادى.
«قازاقستاننىڭ ۇشىنشى جاڭعىرۋى: جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك» اتتى بيىلعى جولداۋىندا پرەزيدەنتىمىز ۇكىمەتكە قازاقستاننىڭ ينۆەستيتسييالىق ستراتەگيياسىن دايىنداۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەن ەدى. وسىدان ەلىمىزدىڭ ينۆەستيتسييالىق ستراتەگيياسى بويىنشا سەنىمدى ۇلتتىق ۆاليۋتامىزداعى قارجى قۇرالدارىن قالىپتاستىرۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن كورە الامىز. سەبەبى, ول زەينەتاقى اكتيۆتەرىنىڭ تۇراقتىلىعىن جانە الداعى ۋاقىتتا باسقا دا ينۆەستورلاردىڭ تابىستىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى.
بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ تازا ينۆەستيتسييالىق تابىسى 206 ملرد تەڭگەگە جەتتى. قوردىڭ زەينەتاقى اكتيۆتەرىن قۇرايتىن العاشقى ۇشتىك: مەملەكەتتىك قۇندى قاعازدار, ەلىمىزدەگى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مەن كۆازيمەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ وبليگاتسييالارى. اتاپ ايتقاندا, تابىستىڭ 42 پايىزى مەملەكەتتىك قۇندى قاعازداردان تۇسكەن. ولاردىڭ جالپى قۇنى 3 ترلن تەڭگەدەن اسادى. ۇشتىكتى اياقتايتىن كۆازيمەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ وبليگاتسييالارى 808 ملرد تەڭگەگە جەتىپ, جالپى تابىستىڭ 11 پايىزىن جاپقان. بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنداعى زەينەتاقى جيناعىنىڭ جالپى كولەمى شىلدەدە 7,1 ترلن تەڭگەگە جەتتى. بۇل كورسەتكىش وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 458 ملرد تەڭگەگە كوپ.
بولاشاق زەينەتكەردىڭ «بايلىعى» قانشا?
زەينەتاقى اكتيۆتەرى بويىنشا ينۆەستيتسييالىق تابىستىڭ كولەمى قارجى نارىعىنداعى احۋالدارعا جانە زەينەتاقى قاراجاتى سالىنعان قارجى قۇرالدارىنىڭ باعاسىنا تاۋەلدى. بۇگىندە ۇلتتىق بانك ارتاراپتاندىرىلعان ينۆەستيتسييالىق پورتفەل تۇجىرىمىن ۇستانادى. بۇل پرينتسيپ زەينەتاقى قورىنىڭ ينۆەستيتسييالىق تابىسىن تۇراقتى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
بيىل شىلدەنىڭ بىرىندە بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ تازا ينۆەستيتسييالىق تابىسى 206 ملرد تەڭگەگە جەتتى. قوردىڭ زەينەتاقى اكتيۆتەرىن قۇرايتىن العاشقى ۇشتىك: مەملەكەتتىك قۇندى قاعازدار, ەلىمىزدەگى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مەن كۆازيمەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ وبليگاتسييالارى. ياعني, زەينەتاقى قورى تابىسىنىڭ نەگىزگى بولىگىن وسى قارجى قۇرالدارى قۇرايدى. اتاپ ايتقاندا, تابىستىڭ 42 پايىزى مەملەكەتتىك قۇندى قاعازداردان تۇسكەن. ولاردىڭ جالپى قۇنى 3 ترلن تەڭگەدەن اسادى. ۇشتىكتى اياقتايتىن كۆازيمەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ وبليگاتسييالارى 808 ملرد تەڭگەگە جەتىپ, جالپى تابىستىڭ 11 پايىزىن جاپقان. بجزق-داعى زەينەتاقى جيناعىنىڭ جالپى كولەمى شىلدەدە 7,1 ترلن تەڭگەگە جەتتى. بۇل كورسەتكىش وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 458 ملرد تەڭگەگە كوپ.
الەم تاجىريبەسى
العاشقى مەملەكەتتىك زەينەتاقى جۇيەسى گەرمانييادا كنياز وتتو فون بيسماركتىڭ رەفورماسى نەگىزىندە پايدا بولدى. رەفورما العاشقى كەزدە ناۋقاستارعا جانە مۇگەدەك ادامدارعا قارجىلىق كومەك رەتىندە جۇرگىزىلسە (1883-1888 جج) كەيىننەن 1889 جىلدان باستاپ جالپى زەينەتاقىمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇزەگە اسا باستادى.
وتكەن عاسىردىڭ زەرتتەۋشىلەرى قارت ادامداردى الەۋمەتتىك قورعاۋ ماسەلەلەرىن ارتۇرلى قاراستىردى. ليبەرالدى نارىق ەكونوميكاسىنىڭ جاقتاۋشىلارى اربىر تۇلعا قور جيناۋ ارقىلى قارتتىعىن وزى قامتاماسىز ەتۋى تيىس دەگەن پىكىردە بولدى. دجون كەينستىڭ كوزقاراسىن قولدايتىن ەكونوميستەر, كەرىسىنشە, جەكە جيناقتاردان بولەك, قارت ادامدارعا مەملەكەتتىڭ ەسەبىنەن زەينەتاقى جانە باسقا دا الەۋمەتتىك تولەمدەر تۇرىندە جاردەم كورسەتىلۋى قاجەت ەكەنىن ايتتى.
پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زەينەتاقى جۇيەسىن ودان ارى جاڭعىرتۋدىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسىندا يتالييا, شۆەتسييا, پولشا, رەسەي فەدەراتسيياسىنىڭ تاجىريبەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ, «ەڭبەك ەتكەن بۇكىل ومىرىندە زەينەتاقى رەزەرۆتەرىن قالىپتاستىرۋعا قاتىسۋىنان زەينەتاقى مولشەرىنىڭ تاۋەلدىلىگىن كۇشەيتۋ» ماسەلەسى قامتىلعان. الەم ەلدەرىنىڭ زەينەتاقى جۇيەسى كوپدەڭگەيلى مودەلدەر زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋدىڭ نەعۇرلىم تيىمدى ارى قارجىلاي تۇراقتى ەكەنىن كورسەتەدى.
مىسالى, امەريكاندىقتار ۇش جۇيەنىڭ: مەملەكەتتىك, جەكە جانە جۇمىس ورنىنان بولىنەتىن زەينەتاقى جيناعىن پايدالانا الادى. بۇل باعدارلاما 1935 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى ارى اقش-تاعى قارييالاردى ەڭ جوعارى زەينەتاقىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. زەينەتاقى جۇيەسىن جاڭعىرتۋ تۋرالى تۇجىرىمدامادا ايتىلعان شۆەتسييا بىز قولدانىپ جۇرگەن كوپدەڭگەيلى زەينەتاقى جۇيەسىن قولدانادى: جيناقتىق, شارتتى-جيناقتىق جانە مىندەتتى (ەڭ تومەنگى). بىرىنشى جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسىنىڭ 16 پايىزىنان قۇرالادى. مۇندا زەينەتاقى سالىمشىنىڭ بۇرىنعى جالاقىسىنىڭ 70 پايىزىنا جۋىقتايدى. بىراق جاقىندا Rogers Holdings كومپانيياسىنىڭ يەسى دجيم رودجەرس كەلەسى الەمدىك داعدارىس اقش-تىڭ زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ اسەرىنەن بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدى. ول: «داعدارىس الەمنىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنەن كەلۋى مۇمكىن. ول گرەتسييا ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋىنان نەمەسە اقش-تىڭ زەينەتاقى باعدارلاماسىنان بولۋى مۇمكىن. سەبەبى, زەينەتكەرلەر وز قارىزدارىن وتەي الماي وتىر. زەينەتاقى تولەۋ توقتاپ قالماسا دا, جۋىق ارادا اقش-تىڭ بەلدى زەينەتاقى قورلارىندا پروبلەمالار پايدا بولادى», – دەگەن ەدى.
بۇكىلالەمدىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ بايانداماسىندا «2050 جىلعا قاراي زەينەتاقى جۇيەسىندەگى قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى 427 ترلن دوللارعا جەتەدى» دەگەن بولجام ايتىلعان. بۇل قازىرگى الەمدىك ىجو-نەن بەس ەسەگە كوپ. وسىدان-اق زەينەتاقى جۇيەسىن قانداي بولاشاق كۇتىپ تۇرعانىن باعامداي بەرىڭىز. دەمەك, الاڭسىز قارتتىقتى قامتاماسىز ەتەتىن جۇيەنىڭ تيىمدىلىگى كۇن تارتىبىندەگى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك.
كاميلا دۇيسەن
