«Қазақ халқының батырлары» алаңы ашылса…

Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында «Қанымызға сіңген көптеген дағдылар мен таптаурын болған қасаң қағидаларды өзгерт­пейінше, толыққанды жаңғы­руымыз мүмкін емес. Төл тари­хымызға, бабаларымыздың өмір салты­на бір сәт үңіліп көрсек, шынайы праг­матизмнің талай жарқын үлгілерін табуға болады» деп атап көрсеткені белгілі.

Расында да түркітілдес этностар өз Отанын қорғап, оны ұрпаққа мұра етіп қалдырып келген. Жерін, елін қоршаған асыл тарихи тұл­ғаларды кейінгі ұрпақ­тары мәңгі естерінде сақтаған және олардың үлгі тұтып, үлкен азамат болуға ұмтылған. Олар батырлар жырла­рын, ертегілерін дүниеге әкелген. Мұндай туын­дыл­арды өскелең ұрпақ жаттап алып, сол ұлы тарихи бабаларына елік­теп, ержеткен. Мысалы: б.з.б. V ғасырда Орталық Азияны парсылардан қорғаған Томирис патшайымды, түріктердің алғашқы батыр патшасы Афрасиаб, Мете (Мау Дүн), Білге Қаған, Тэму­жин (Шығыстың ханы) сияқ­ты тарихи тұлғаларды жады­мыздан өшірмей, жастарды патрио­тизмге тәрбиелеуде тілге тиек етеміз. Отан­сүйгіш рухта тәрбие­ленген түріктер өздерінің ұлан­ғайыр жерлерін тарихтың барлық кезе­ңінде қорғап, оны сақтай білген жа­уынгер этнос екені тарихта паш етілген.
Ар-ұжданы күшті қазақ халқы әдетте бостандықты, шындықты жоғары бағалап, текті ұрпақ өсіріп келеді. Қазақстан жерінде тәуелсіз­дік үшін болған қанды соғыстар, апатты ша­буылдар аз болмағанын тарихтан білеміз. Мағжан Жұма­баев «Түркіс­тан» атты поэмасында: «Көп түрік енші алысып тарас­қанда, Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па?» деген.
Замандардан кейінгі тарихи кезең­дерде, қазақ халқы өзінің ер­кін­дігі мен тәуел­сіздігін сақтап қалу үшін үздіксіз күре­сіп, қанды шай­­қас­тар­ды басынан өт­ке­ріп жатты. ХVІІІ ғасырдағы Жоңғар хан­ды­ғының ұзақ жылдарға созыл­ған бас­қыншылық соғы­сы­на төтеп бе­ріп, ХVІІ ға­сыр­лардан басталған Ресей им­пе­риясының отарлау сая­са­­ты, бас­қын­шылыққа негіз­дел­ген Хиуа, Бұхара және Қоқан хандық­та­­­рымен болған қан­төгістер және т.б.
1758 жылы Жоңғар хандығына күйрете соққы берген қазақтар жеңіс­ке жетті. Артынша Жоңғар хандығын Цин импе­риясы жойып жіберді. Тек үздіксіз соғыстардан қиналғанын пайдаланып, Орталық Азия этнос­тарын Ресей импе­риясы отарлас­тырып, Қиыр Шығысқа дейінгі жерді иеленді. Жергілікті этнос­тардың быты­раң­қы күрестерін басып, Ресей импе­риясы 1917 жылға дейін Шығыс көр­шілерін билеп-төстеп келді және оны Совет үкіметі жылдарын­да өте жабық күйде жалғастырды.
Қаһарман қазақ халқынан көп­теген тарихи тұлғалар шықты. Түрік, оның ажырамас бөлігі қазақ халқы ежелден ұрпақтарын ертегі, дастан, батырлар жыр­ларын жаттатып, оны қызығып оқуға, тыңдауға тәрбиелеген. Сондықтан, қазақ – батыр, күшті және рухани дарын­ды халықтардың бірі. 1920 жылдары, есім кіре бастаған кезім­де, кеште жиналып, ертегі мен батыр­лар жырын тыңдайтын едік. Ер Тарғын, Ерсайын, Қобы­ланды батыр­ларды жаттап алып, айтатын едім. Сол дастандарды айтып, отыр­ған жерде ұйықтап кетеді екенмін.
Қазақ халқының елдің азаттығы жолында күрескен батырларды жыршы-жыраулар дәріптеп, аңызға, батырлық жырларына айналдырып отырған. Бұған «Алпамыс», «Қобы­ланды», «Қамбар батыр», «Ер Тарғын», «Жетіген», «Мырқы батыр», «Қарасай», «Қырымның қырық ба­тыры», «Қарабек батыр», «Төрехан батыр», «Дотан батыр», т.т. жатады. Елден шыққан дарынды жыршы-жыраулар ел аралап, жырлап айтып жүрген. Мысалы, атақты Мұрын жыраудың «Қырымның қырық батырын» үздіксіз алты ай айта­тынын естігенде А.Пушкин таң­қалған. Орыстың ұлы ақыны осын­ша ауқым­ды дастанды қазақ жырауы басына қалай сақтайды деп айтқан екен.

Таяуда әдебиетшілеріміз «Бабалар сөзі» атты 100 томдық ауыз әдебиеті мұрасын жарыққа шығарып, қазақтың ауызекі әдебиетінің телегей-теңіз екенін паш етті. Мұндай рухани құндылыққа ие халықтар әлемде сирек кездесетін шығар. 1991 жылы тәуелсіздікке қолымыз жетіп, Қазақстан Республикасы құрылып, қазақ халқы дара даму жолына түсті.
Ширек ғасырда, тарихи қысқа мер­зімде дұрыс даму жолына түсіп, Қазақстан Республикасы сыртқы және ішкі сая­сатында бұрын болып көрмеген тамаша жетістіктерге жетті.
Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің басқару жұмыстарын бірлік пен бейбітшілікке негіздеп жүргізіп келеді. Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында «Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, замана сынынан сүрін­бей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алма­са, ол адасуға бастайды. Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюстерін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды. Бұл – тарлан тарихтың, жасампаз бүгінгі күн мен жарқын болашақтың көкжиек­терін үйлесімді сабақтастыратын ұлт жадының тұғырнамасы. Халқымның тағылымы мол тарихы мен ықылым заманнан арқауы үзілмеген ұлттық салт-дәстүрлерін алдағы өркендеудің берік діңі ете отырып, әрбір қадамын нық басуын, болашаққа сеніммен бет алуын қалай­мын» деп атап көрсетті. Демек, азат­тықтың арқасында ежелден ата-баба­ларымыздың кейінгі ұрпаққа қалдырған рухани құн­дылықтарын қайта жаңғыртуға кең жол ашылды. Қазақстанның әрбір аймақ­тарынан шыққан, кейінгі кезде ұмытылып кеткен адал ұлдарының есімін қайта жаңғыртып, еске алып, ескерт­кіштер орнатып, ас беріп жатыр. Бұның бәрі «Өлі риза болмай, тірі байымайды» деген қазақтың қанатты құндылығын еске түсіреді. Қазіргі кезде тарихи тұлғалардың, батырлардың рухын қайта жаңғырту еліміздің барлық өңірінде болып жатыр. Алматы облысында Райым­бек батыр (1705ж.), Қодар би, Төле би, Қызылордада Жанқожа Нұрмұхаметов, Маңғыстауда Бекет әулие, Оралда Бай­барақ Құдай­құлұлы батыр және т.б. жер-жерден шыққан батырлардың саны бізде өте көп. Бұрынғы өткен батырларын ұрпақтардың ардақ тұтуы – түркілерде ежелден келе жатқан дәстүр. Халқы­мыздың қаһарман ұлдары туған жерін қалай сүйіп, қорғағанын тарихи тұл­ғаларға қарап білеміз. Аты аңызға айналған, кейінгі өскелең ұрпақтар үлгі тұтатын өнегелі батырлар саналы өмірін қазақ халқының игілігіне жұмсаған.
Қазақ халқы ардақты ата-бабала­рының рухын қайта жаңғыртып жатқаны – оның көрегендігі. Мұндай елдің рухын нығайтатын дәстүрді ел басқарушы азаматтардың қолдауы керек. Сондықтан Астана қаласының орталығынан «Батыр­лар алаңын» ашу қажет. Ол қаһармандық алаңға егеменді еліміздің облыста­рындағы, екі қаласындағы бұрынғы, қазіргі батырлардың ескерткіштерінің көшірмесін алдырып арнайы, үлкен мәдени орталыққа айналдыру тиіс.
Астанаға шартараптан туристер ағылып келіп жатады, отандастарымыз ата-бабаларының асыл мұраларымен танысып, өнеге, тәлім алады. Осындай руха­ни жобаны – «Батырлар қорын» Мә­дениет және спорт министрінің қарауын­да ұйымдастыру қажет. «Батырлар алаңы» қазақ халқының патриоттық орталық мектебі болуы керек.
Уахит ШӘЛЕКЕНОВ,
тарих ғылымдарының докторы,
ҚР ҰҒА-ның құрметті академигі