«قازاق حالقىنىڭ باتىرلارى» الاڭى اشىلسا…

ەلباسى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا «قانىمىزعا سىڭگەن كوپتەگەن داعدىلار مەن تاپتاۋرىن بولعان قاساڭ قاعيدالاردى وزگەرتپەيىنشە, تولىققاندى جاڭعىرۋىمىز مۇمكىن ەمەس. تول تاريحىمىزعا, بابالارىمىزدىڭ ومىر سالتىنا بىر سات ۇڭىلىپ كورسەك, شىنايى پراگماتيزمنىڭ تالاي جارقىن ۇلگىلەرىن تابۋعا بولادى» دەپ اتاپ كورسەتكەنى بەلگىلى.
راسىندا دا تۇركىتىلدەس ەتنوستار وز وتانىن قورعاپ, ونى ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرىپ كەلگەن. جەرىن, ەلىن قورشاعان اسىل تاريحي تۇلعالاردى كەيىنگى ۇرپاقتارى ماڭگى ەستەرىندە ساقتاعان جانە ولاردىڭ ۇلگى تۇتىپ, ۇلكەن ازامات بولۋعا ۇمتىلعان. ولار باتىرلار جىرلارىن, ەرتەگىلەرىن دۇنيەگە اكەلگەن. مۇنداي تۋىندىلاردى وسكەلەڭ ۇرپاق جاتتاپ الىپ, سول ۇلى تاريحي بابالارىنا ەلىكتەپ, ەرجەتكەن. مىسالى: ب.ز.ب. V عاسىردا ورتالىق ازييانى پارسىلاردان قورعاعان توميريس پاتشايىمدى, تۇرىكتەردىڭ العاشقى باتىر پاتشاسى افراسياب, مەتە (ماۋ دۇن), بىلگە قاعان, تەمۋجين (شىعىستىڭ حانى) سيياقتى تاريحي تۇلعالاردى جادىمىزدان وشىرمەي, جاستاردى پاتريوتيزمگە تاربيەلەۋدە تىلگە تيەك ەتەمىز. وتانسۇيگىش رۋحتا تاربيەلەنگەن تۇرىكتەر وزدەرىنىڭ ۇلانعايىر جەرلەرىن تاريحتىڭ بارلىق كەزەڭىندە قورعاپ, ونى ساقتاي بىلگەن جاۋىنگەر ەتنوس ەكەنى تاريحتا پاش ەتىلگەن.
ار-ۇجدانى كۇشتى قازاق حالقى ادەتتە بوستاندىقتى, شىندىقتى جوعارى باعالاپ, تەكتى ۇرپاق وسىرىپ كەلەدى. قازاقستان جەرىندە تاۋەلسىزدىك ۇشىن بولعان قاندى سوعىستار, اپاتتى شابۋىلدار از بولماعانىن تاريحتان بىلەمىز. ماعجان جۇماباەۆ «تۇركىستان» اتتى پوەماسىندا: «كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا, قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا?» دەگەن.
زامانداردان كەيىنگى تاريحي كەزەڭدەردە, قازاق حالقى وزىنىڭ ەركىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ ۇشىن ۇزدىكسىز كۇرەسىپ, قاندى شايقاستاردى باسىنان وتكەرىپ جاتتى. حVىىى عاسىرداعى جوڭعار حاندىعىنىڭ ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان باسقىنشىلىق سوعىسىنا توتەپ بەرىپ, حVىى عاسىرلاردان باستالعان رەسەي يمپەريياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى, باسقىنشىلىققا نەگىزدەلگەن حيۋا, بۇحارا جانە قوقان حاندىقتارىمەن بولعان قانتوگىستەر جانە ت.ب.
1758 جىلى جوڭعار حاندىعىنا كۇيرەتە سوققى بەرگەن قازاقتار جەڭىسكە جەتتى. ارتىنشا جوڭعار حاندىعىن تسين يمپەريياسى جويىپ جىبەردى. تەك ۇزدىكسىز سوعىستاردان قينالعانىن پايدالانىپ, ورتالىق ازييا ەتنوستارىن رەسەي يمپەريياسى وتارلاستىرىپ, قيىر شىعىسقا دەيىنگى جەردى يەلەندى. جەرگىلىكتى ەتنوستاردىڭ بىتىراڭقى كۇرەستەرىن باسىپ, رەسەي يمپەريياسى 1917 جىلعا دەيىن شىعىس كورشىلەرىن بيلەپ-توستەپ كەلدى جانە ونى سوۆەت ۇكىمەتى جىلدارىندا وتە جابىق كۇيدە جالعاستىردى.
قاھارمان قازاق حالقىنان كوپتەگەن تاريحي تۇلعالار شىقتى. تۇرىك, ونىڭ اجىراماس بولىگى قازاق حالقى ەجەلدەن ۇرپاقتارىن ەرتەگى, داستان, باتىرلار جىرلارىن جاتتاتىپ, ونى قىزىعىپ وقۋعا, تىڭداۋعا تاربيەلەگەن. سوندىقتان, قازاق – باتىر, كۇشتى جانە رۋحاني دارىندى حالىقتاردىڭ بىرى. 1920 جىلدارى, ەسىم كىرە باستاعان كەزىمدە, كەشتە جينالىپ, ەرتەگى مەن باتىرلار جىرىن تىڭدايتىن ەدىك. ەر تارعىن, ەرسايىن, قوبىلاندى باتىرلاردى جاتتاپ الىپ, ايتاتىن ەدىم. سول داستانداردى ايتىپ, وتىرعان جەردە ۇيىقتاپ كەتەدى ەكەنمىن.
قازاق حالقىنىڭ ەلدىڭ ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكەن باتىرلاردى جىرشى-جىراۋلار دارىپتەپ, اڭىزعا, باتىرلىق جىرلارىنا اينالدىرىپ وتىرعان. بۇعان «الپامىس», «قوبىلاندى», «قامبار باتىر», «ەر تارعىن», «جەتىگەن», «مىرقى باتىر», «قاراساي», «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى», «قارابەك باتىر», «تورەحان باتىر», «دوتان باتىر», ت.ت. جاتادى. ەلدەن شىققان دارىندى جىرشى-جىراۋلار ەل ارالاپ, جىرلاپ ايتىپ جۇرگەن. مىسالى, اتاقتى مۇرىن جىراۋدىڭ «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىن» ۇزدىكسىز التى اي ايتاتىنىن ەستىگەندە ا.پۋشكين تاڭقالعان. ورىستىڭ ۇلى اقىنى وسىنشا اۋقىمدى داستاندى قازاق جىراۋى باسىنا قالاي ساقتايدى دەپ ايتقان ەكەن.
تاياۋدا ادەبيەتشىلەرىمىز «بابالار سوزى» اتتى 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتى مۇراسىن جارىققا شىعارىپ, قازاقتىڭ اۋىزەكى ادەبيەتىنىڭ تەلەگەي-تەڭىز ەكەنىن پاش ەتتى. مۇنداي رۋحاني قۇندىلىققا يە حالىقتار الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن شىعار. 1991 جىلى تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتىپ, قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ, قازاق حالقى دارا دامۋ جولىنا تۇستى.
شيرەك عاسىردا, تاريحي قىسقا مەرزىمدە دۇرىس دامۋ جولىنا تۇسىپ, قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى جانە ىشكى ساياساتىندا بۇرىن بولىپ كورمەگەن تاماشا جەتىستىكتەرگە جەتتى.
ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ وزىنىڭ باسقارۋ جۇمىستارىن بىرلىك پەن بەيبىتشىلىككە نەگىزدەپ جۇرگىزىپ كەلەدى. ەلباسى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا «جاڭعىرۋ اتاۋلى بۇرىنعىداي تاريحي تاجىريبە مەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە شەكەدەن قاراماۋعا تيىس. كەرىسىنشە, زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا بىلۋ قاجەت. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان نار الا الماسا, ول اداسۋعا باستايدى. سونىمەن بىرگە, رۋحاني جاڭعىرۋ ۇلتتىق سانانىڭ تۇرلى پوليۋستەرىن قيىننان قيىستىرىپ, جاراستىرا الاتىن قۇدىرەتىمەن ماڭىزدى. بۇل – تارلان تاريحتىڭ, جاسامپاز بۇگىنگى كۇن مەن جارقىن بولاشاقتىڭ كوكجيەكتەرىن ۇيلەسىمدى ساباقتاستىراتىن ۇلت جادىنىڭ تۇعىرناماسى. حالقىمنىڭ تاعىلىمى مول تاريحى مەن ىقىلىم زاماننان ارقاۋى ۇزىلمەگەن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن الداعى وركەندەۋدىڭ بەرىك دىڭى ەتە وتىرىپ, اربىر قادامىن نىق باسۋىن, بولاشاققا سەنىممەن بەت الۋىن قالايمىن» دەپ اتاپ كورسەتتى. دەمەك, ازاتتىقتىڭ ارقاسىندا ەجەلدەن اتا-بابالارىمىزدىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان رۋحاني قۇندىلىقتارىن قايتا جاڭعىرتۋعا كەڭ جول اشىلدى. قازاقستاننىڭ اربىر ايماقتارىنان شىققان, كەيىنگى كەزدە ۇمىتىلىپ كەتكەن ادال ۇلدارىنىڭ ەسىمىن قايتا جاڭعىرتىپ, ەسكە الىپ, ەسكەرتكىشتەر ورناتىپ, اس بەرىپ جاتىر. بۇنىڭ بارى «ولى ريزا بولماي, تىرى بايىمايدى» دەگەن قازاقتىڭ قاناتتى قۇندىلىعىن ەسكە تۇسىرەدى. قازىرگى كەزدە تاريحي تۇلعالاردىڭ, باتىرلاردىڭ رۋحىن قايتا جاڭعىرتۋ ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە بولىپ جاتىر. الماتى وبلىسىندا رايىمبەك باتىر (1705ج.), قودار بي, تولە بي, قىزىلوردادا جانقوجا نۇرمۇحامەتوۆ, ماڭعىستاۋدا بەكەت اۋليە, ورالدا بايباراق قۇدايقۇلۇلى باتىر جانە ت.ب. جەر-جەردەن شىققان باتىرلاردىڭ سانى بىزدە وتە كوپ. بۇرىنعى وتكەن باتىرلارىن ۇرپاقتاردىڭ ارداق تۇتۋى – تۇركىلەردە ەجەلدەن كەلە جاتقان داستۇر. حالقىمىزدىڭ قاھارمان ۇلدارى تۋعان جەرىن قالاي سۇيىپ, قورعاعانىن تاريحي تۇلعالارعا قاراپ بىلەمىز. اتى اڭىزعا اينالعان, كەيىنگى وسكەلەڭ ۇرپاقتار ۇلگى تۇتاتىن ونەگەلى باتىرلار سانالى ومىرىن قازاق حالقىنىڭ يگىلىگىنە جۇمساعان.
قازاق حالقى ارداقتى اتا-بابالارىنىڭ رۋحىن قايتا جاڭعىرتىپ جاتقانى – ونىڭ كورەگەندىگى. مۇنداي ەلدىڭ رۋحىن نىعايتاتىن داستۇردى ەل باسقارۋشى ازاماتتاردىڭ قولداۋى كەرەك. سوندىقتان استانا قالاسىنىڭ ورتالىعىنان «باتىرلار الاڭىن» اشۋ قاجەت. ول قاھارماندىق الاڭعا ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ وبلىستارىنداعى, ەكى قالاسىنداعى بۇرىنعى, قازىرگى باتىرلاردىڭ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كوشىرمەسىن الدىرىپ ارنايى, ۇلكەن مادەني ورتالىققا اينالدىرۋ تيىس.
استاناعا شارتاراپتان تۋريستەر اعىلىپ كەلىپ جاتادى, وتانداستارىمىز اتا-بابالارىنىڭ اسىل مۇرالارىمەن تانىسىپ, ونەگە, تالىم الادى. وسىنداي رۋحاني جوبانى – «باتىرلار قورىن» مادەنيەت جانە سپورت مينيسترىنىڭ قاراۋىندا ۇيىمداستىرۋ قاجەت. «باتىرلار الاڭى» قازاق حالقىنىڭ پاتريوتتىق ورتالىق مەكتەبى بولۋى كەرەك.
ۋاحيت شالەكەنوۆ,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى,
قر ۇعا-نىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى