«قازاق حالقىنىڭ باتىرلارى» الاڭى اشىلسا…

ەلباسى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا «قانىمىزعا سىڭگەن كوپتەگەن داعدىلار مەن تاپتاۋرىن بولعان قاساڭ قاعيدالاردى وزگەرت­پەيىنشە, تولىققاندى جاڭعى­رۋىمىز مۇمكىن ەمەس. تول تاري­حىمىزعا, بابالارىمىزدىڭ ومىر سالتى­نا بىر سات ۇڭىلىپ كورسەك, شىنايى پراگ­ماتيزمنىڭ تالاي جارقىن ۇلگىلەرىن تابۋعا بولادى» دەپ اتاپ كورسەتكەنى بەلگىلى.

راسىندا دا تۇركىتىلدەس ەتنوستار وز وتانىن قورعاپ, ونى ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرىپ كەلگەن. جەرىن, ەلىن قورشاعان اسىل تاريحي تۇل­عالاردى كەيىنگى ۇرپاق­تارى ماڭگى ەستەرىندە ساقتاعان جانە ولاردىڭ ۇلگى تۇتىپ, ۇلكەن ازامات بولۋعا ۇمتىلعان. ولار باتىرلار جىرلا­رىن, ەرتەگىلەرىن دۇنيەگە اكەلگەن. مۇنداي تۋىن­دىل­اردى وسكەلەڭ ۇرپاق جاتتاپ الىپ, سول ۇلى تاريحي بابالارىنا ەلىك­تەپ, ەرجەتكەن. مىسالى: ب.ز.ب. V عاسىردا ورتالىق ازييانى پارسىلاردان قورعاعان توميريس پاتشايىمدى, تۇرىكتەردىڭ العاشقى باتىر پاتشاسى افراسياب, مەتە (ماۋ دۇن), بىلگە قاعان, تەمۋ­جين (شىعىستىڭ حانى) سيياق­تى تاريحي تۇلعالاردى جادى­مىزدان وشىرمەي, جاستاردى پاتريو­تيزمگە تاربيەلەۋدە تىلگە تيەك ەتەمىز. وتان­سۇيگىش رۋحتا تاربيە­لەنگەن تۇرىكتەر وزدەرىنىڭ ۇلان­عايىر جەرلەرىن تاريحتىڭ بارلىق كەزە­ڭىندە قورعاپ, ونى ساقتاي بىلگەن جا­ۋىنگەر ەتنوس ەكەنى تاريحتا پاش ەتىلگەن.
ار-ۇجدانى كۇشتى قازاق حالقى ادەتتە بوستاندىقتى, شىندىقتى جوعارى باعالاپ, تەكتى ۇرپاق وسىرىپ كەلەدى. قازاقستان جەرىندە تاۋەلسىز­دىك ۇشىن بولعان قاندى سوعىستار, اپاتتى شا­بۋىلدار از بولماعانىن تاريحتان بىلەمىز. ماعجان جۇما­باەۆ «تۇركىس­تان» اتتى پوەماسىندا: «كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراس­قاندا, قازاقتا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا?» دەگەن.
زامانداردان كەيىنگى تاريحي كەزەڭ­دەردە, قازاق حالقى وزىنىڭ ەر­كىن­دىگى مەن تاۋەل­سىزدىگىن ساقتاپ قالۋ ۇشىن ۇزدىكسىز كۇرە­سىپ, قاندى شاي­­قاس­تار­دى باسىنان وت­كە­رىپ جاتتى. حVىىى عاسىرداعى جوڭعار حان­دى­عىنىڭ ۇزاق جىلدارعا سوزىل­عان باس­قىنشىلىق سوعى­سى­نا توتەپ بە­رىپ, حVىى عا­سىر­لاردان باستالعان رەسەي يم­پە­ريياسىنىڭ وتارلاۋ سايا­سا­­تى, باس­قىن­شىلىققا نەگىز­دەل­گەن حيۋا, بۇحارا جانە قوقان حاندىق­تا­­­رىمەن بولعان قان­توگىستەر جانە ت.ب.
1758 جىلى جوڭعار حاندىعىنا كۇيرەتە سوققى بەرگەن قازاقتار جەڭىس­كە جەتتى. ارتىنشا جوڭعار حاندىعىن تسين يمپە­ريياسى جويىپ جىبەردى. تەك ۇزدىكسىز سوعىستاردان قينالعانىن پايدالانىپ, ورتالىق ازييا ەتنوس­تارىن رەسەي يمپە­ريياسى وتارلاس­تىرىپ, قيىر شىعىسقا دەيىنگى جەردى يەلەندى. جەرگىلىكتى ەتنوس­تاردىڭ بىتى­راڭ­قى كۇرەستەرىن باسىپ, رەسەي يمپە­ريياسى 1917 جىلعا دەيىن شىعىس كور­شىلەرىن بيلەپ-توستەپ كەلدى جانە ونى سوۆەت ۇكىمەتى جىلدارىن­دا وتە جابىق كۇيدە جالعاستىردى.
قاھارمان قازاق حالقىنان كوپ­تەگەن تاريحي تۇلعالار شىقتى. تۇرىك, ونىڭ اجىراماس بولىگى قازاق حالقى ەجەلدەن ۇرپاقتارىن ەرتەگى, داستان, باتىرلار جىر­لارىن جاتتاتىپ, ونى قىزىعىپ وقۋعا, تىڭداۋعا تاربيەلەگەن. سوندىقتان, قازاق – باتىر, كۇشتى جانە رۋحاني دارىن­دى حالىقتاردىڭ بىرى. 1920 جىلدارى, ەسىم كىرە باستاعان كەزىم­دە, كەشتە جينالىپ, ەرتەگى مەن باتىر­لار جىرىن تىڭدايتىن ەدىك. ەر تارعىن, ەرسايىن, قوبى­لاندى باتىر­لاردى جاتتاپ الىپ, ايتاتىن ەدىم. سول داستانداردى ايتىپ, وتىر­عان جەردە ۇيىقتاپ كەتەدى ەكەنمىن.
قازاق حالقىنىڭ ەلدىڭ ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكەن باتىرلاردى جىرشى-جىراۋلار دارىپتەپ, اڭىزعا, باتىرلىق جىرلارىنا اينالدىرىپ وتىرعان. بۇعان «الپامىس», «قوبى­لاندى», «قامبار باتىر», «ەر تارعىن», «جەتىگەن», «مىرقى باتىر», «قاراساي», «قىرىمنىڭ قىرىق با­تىرى», «قارابەك باتىر», «تورەحان باتىر», «دوتان باتىر», ت.ت. جاتادى. ەلدەن شىققان دارىندى جىرشى-جىراۋلار ەل ارالاپ, جىرلاپ ايتىپ جۇرگەن. مىسالى, اتاقتى مۇرىن جىراۋدىڭ «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىن» ۇزدىكسىز التى اي ايتا­تىنىن ەستىگەندە ا.پۋشكين تاڭ­قالعان. ورىستىڭ ۇلى اقىنى وسىن­شا اۋقىم­دى داستاندى قازاق جىراۋى باسىنا قالاي ساقتايدى دەپ ايتقان ەكەن.

تاياۋدا ادەبيەتشىلەرىمىز «بابالار سوزى» اتتى 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتى مۇراسىن جارىققا شىعارىپ, قازاقتىڭ اۋىزەكى ادەبيەتىنىڭ تەلەگەي-تەڭىز ەكەنىن پاش ەتتى. مۇنداي رۋحاني قۇندىلىققا يە حالىقتار الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن شىعار. 1991 جىلى تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتىپ, قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ, قازاق حالقى دارا دامۋ جولىنا تۇستى.
شيرەك عاسىردا, تاريحي قىسقا مەر­زىمدە دۇرىس دامۋ جولىنا تۇسىپ, قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى جانە ىشكى سايا­ساتىندا بۇرىن بولىپ كورمەگەن تاماشا جەتىستىكتەرگە جەتتى.
ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ وزىنىڭ باسقارۋ جۇمىستارىن بىرلىك پەن بەيبىتشىلىككە نەگىزدەپ جۇرگىزىپ كەلەدى. ەلباسى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا «جاڭعىرۋ اتاۋلى بۇرىنعىداي تاريحي تاجىريبە مەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە شەكەدەن قاراماۋعا تيىس. كەرىسىنشە, زامانا سىنىنان سۇرىن­بەي وتكەن وزىق داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا بىلۋ قاجەت. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان نار الا الما­سا, ول اداسۋعا باستايدى. سونىمەن بىرگە, رۋحاني جاڭعىرۋ ۇلتتىق سانانىڭ تۇرلى پوليۋستەرىن قيىننان قيىستىرىپ, جاراستىرا الاتىن قۇدىرەتىمەن ماڭىزدى. بۇل – تارلان تاريحتىڭ, جاسامپاز بۇگىنگى كۇن مەن جارقىن بولاشاقتىڭ كوكجيەك­تەرىن ۇيلەسىمدى ساباقتاستىراتىن ۇلت جادىنىڭ تۇعىرناماسى. حالقىمنىڭ تاعىلىمى مول تاريحى مەن ىقىلىم زاماننان ارقاۋى ۇزىلمەگەن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن الداعى وركەندەۋدىڭ بەرىك دىڭى ەتە وتىرىپ, اربىر قادامىن نىق باسۋىن, بولاشاققا سەنىممەن بەت الۋىن قالاي­مىن» دەپ اتاپ كورسەتتى. دەمەك, ازات­تىقتىڭ ارقاسىندا ەجەلدەن اتا-بابا­لارىمىزدىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان رۋحاني قۇن­دىلىقتارىن قايتا جاڭعىرتۋعا كەڭ جول اشىلدى. قازاقستاننىڭ اربىر ايماق­تارىنان شىققان, كەيىنگى كەزدە ۇمىتىلىپ كەتكەن ادال ۇلدارىنىڭ ەسىمىن قايتا جاڭعىرتىپ, ەسكە الىپ, ەسكەرت­كىشتەر ورناتىپ, اس بەرىپ جاتىر. بۇنىڭ بارى «ولى ريزا بولماي, تىرى بايىمايدى» دەگەن قازاقتىڭ قاناتتى قۇندىلىعىن ەسكە تۇسىرەدى. قازىرگى كەزدە تاريحي تۇلعالاردىڭ, باتىرلاردىڭ رۋحىن قايتا جاڭعىرتۋ ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە بولىپ جاتىر. الماتى وبلىسىندا رايىم­بەك باتىر (1705ج.), قودار بي, تولە بي, قىزىلوردادا جانقوجا نۇرمۇحامەتوۆ, ماڭعىستاۋدا بەكەت اۋليە, ورالدا باي­باراق قۇداي­قۇلۇلى باتىر جانە ت.ب. جەر-جەردەن شىققان باتىرلاردىڭ سانى بىزدە وتە كوپ. بۇرىنعى وتكەن باتىرلارىن ۇرپاقتاردىڭ ارداق تۇتۋى – تۇركىلەردە ەجەلدەن كەلە جاتقان داستۇر. حالقى­مىزدىڭ قاھارمان ۇلدارى تۋعان جەرىن قالاي سۇيىپ, قورعاعانىن تاريحي تۇل­عالارعا قاراپ بىلەمىز. اتى اڭىزعا اينالعان, كەيىنگى وسكەلەڭ ۇرپاقتار ۇلگى تۇتاتىن ونەگەلى باتىرلار سانالى ومىرىن قازاق حالقىنىڭ يگىلىگىنە جۇمساعان.
قازاق حالقى ارداقتى اتا-بابالا­رىنىڭ رۋحىن قايتا جاڭعىرتىپ جاتقانى – ونىڭ كورەگەندىگى. مۇنداي ەلدىڭ رۋحىن نىعايتاتىن داستۇردى ەل باسقارۋشى ازاماتتاردىڭ قولداۋى كەرەك. سوندىقتان استانا قالاسىنىڭ ورتالىعىنان «باتىر­لار الاڭىن» اشۋ قاجەت. ول قاھارماندىق الاڭعا ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ وبلىستا­رىنداعى, ەكى قالاسىنداعى بۇرىنعى, قازىرگى باتىرلاردىڭ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كوشىرمەسىن الدىرىپ ارنايى, ۇلكەن مادەني ورتالىققا اينالدىرۋ تيىس.
استاناعا شارتاراپتان تۋريستەر اعىلىپ كەلىپ جاتادى, وتانداستارىمىز اتا-بابالارىنىڭ اسىل مۇرالارىمەن تانىسىپ, ونەگە, تالىم الادى. وسىنداي رۋحا­ني جوبانى – «باتىرلار قورىن» ما­دەنيەت جانە سپورت مينيسترىنىڭ قاراۋىن­دا ۇيىمداستىرۋ قاجەت. «باتىرلار الاڭى» قازاق حالقىنىڭ پاتريوتتىق ورتالىق مەكتەبى بولۋى كەرەك.
ۋاحيت شالەكەنوۆ,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى,
قر ۇعا-نىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى